مراتب نفس در احادیث

مراتب نفس را چهار برشمرده اند:
نفس اماره که امر کننده به گناه است. «وما أبرئ نفسی إن النفس لأمارة بالسوء إلا ما رحم ربی إن ربی غفور رحیم»؛ «و من نفس خود را تبرئه نمى کنم، چرا که نفس همواره به بدى فرمان مى دهد، مگر آن جا که پروردگارم رحم کند. همانا پروردگار من آمرزنده مهربان است.» (یوسف/ 53)
نفس لوامه که پس از بدی ها از درون ما را ملامت می کند. «ولا أقسم بالنفس اللوامة،»؛ «و سوگند به نفس ملامتگر» (قیامت/ 2)
نفس الهام کننده که پیش از انجام هر بدی الهام دهنده ما است به خباثت و پیامدهای آن عمل، کسانی که تقوا پیشه کنند به این مرتبه از نفس خواهند رسید «و نفس و ماسویها»؛ «و سوگند به نفس آدمى و آنکه او را سامان داد.» (شمس/ 7) «فالهمها فجورها و تقویها»؛ «پس تشخیص فجور و تقوى را به وى الهام کرد» (شمس/ 8) و نفس مطمئنه نفسی است که خداوند از آن راضی است «یا ایتها النفس المطمئنه»؛ «تو اى جان آرام یافته، به اطمینان رسیده!» (فجر/ 27) «ارجعی الی ربک راضیه مرضیه»؛ «به سوى پروردگارت بازگرد که تو از او خشنود و او از تو خشنود است.» (فجر/ 28)
نفس اماره
امام علی (ع) می فرماید: «النفس الأمارة المسولة تتملق تملق المنافق، وتتصنع بشیمة الصدیق الموافق، حتى إذا خدعت وتمکنت تسلطت تسلط العدو، وتحکمت تحکم العتو، فأوردت موارد السوء»؛ «نفس بد فرمان ظاهر آرا، همچون منافق، چاپلوسى مى کند و خود را چون دوستى سازگار و دلسوز جلوه مى دهد و همین که فریب داد و (بر انسان) دست یافت، چون دشمن مسلط مى شود و با خودخواهى و قلدرى فرمان مى راند و (شخص را) به جایگاه هاى بدى و هلاکت مى کشاند.»

امام سجاد (ع) در مناجات می فرماید: «إلهی، إلیک أشکو نفسا بالسوء أمارة، وإلى الخطیئة مبادرة، وبمعاصیک مولعة، ... کثیرة العلل، طویلة الأمل، إن مسها الشر تجزع، وإن مسها الخیر تمنع، میالة إلى اللعب واللهو، مملوة بالغفلة والسهو، تسرع بی إلى الحوبة، وتسوفنی بالتوبة»؛ «خداى من، به تو شکایت مى کنم از نفسى که همواره به بدى فرمان مى دهد و به سوى گناه مى شتابد و به معاصى تو حریص است ... پر عذر و بهانه است و آرزوى دراز دارد، اگر به او گزندى رسد، بیتابى مى کند و اگر خیر و برکتى رسدش، بخل مى ورزد، شیفته بازى و سرگرمى است، آکنده از غفلت و بى خبرى است، مرا به سوى گناه مى شتاباند و در کار توبه امروز و فردا مى کند.»
نفس ملامتگر یا وجدان بیدار
پیامبر اکرم (ص) در سفارش به ابن مسعود می فرماید: «یابن مسعود، أکثر من الصالحات والبر؛ فإن المحسن والمسی ء یندمان، یقول المحسن: یا لیتنی ازددت من الحسنات! ویقول المسی ء: قصرت، وتصدیق ذلک قوله تعالى: «ولا اقسم بالنفس اللوامة»؛ «اى پسر مسعود، کارهاى شایسته و نیک بسیار به جاى آر، زیرا نیکوکار و بدکار هر دو پشیمان مى شوند. نیکوکار مى گوید: کاش خوبى هاى بیشترى انجام مى دادم و بدکار مى گوید: کوتاهى کردم. گواه این مطلب، سخن خداوند متعال است که مى فرماید: «و سوگند به نفس ملامتگر»»