حقوق و احکام بردگان در فرهنگ اسلامی

مراد از حقوق بردگان تکالیفی است که مولی و مالک برده نسبت به وی دارد و مقصود از احکام بردگان تکالیفی است که بردگان در قبال صاحب خود موظف به انجام هستند.

حقوق بردگان
1– نفقه برده به عهده مالک اوست. بنابراین مخارج غذا، لباس و مسکن برده بر ذمه مولای اوست. در صورتی که کسب و کار برده کفاف مخارج او را ندهد، تأمین کسری هزینه شرعا به عهده مولی است (منهاج الصالحین، مسأله 1477، 2/288)
2– مولی حق ندارد برده خود را به امور خلاف شرع وادار کند. به عبارت دیگر غلام و کنیز خارج از حیطه شرع مجاز به اطاعت از مولی نیستند. روایت مشهور نبوی «لاطاعه لمخلوق فی معصیه الخالق؛ مخلوق در معصیت خالق قابل اطاعت نیست.» (نهج البلاغه/ حکمت 165 ص 500) مستند این حق برده است. حوزه مباحات شرعی قلمرو اطاعت برده از مولی است. به همین جهت رعایت ضوابط شرعی در جمیع موارد از حقوق برده است.
3– در مواردی که شرعا حکم خاصی برای بردگان وضع نشده، برده از حقوق مساوی و مشابه با دیگر آدمیان یعنی احرار برخوردار است. بنابراین حکم اختصاصی و متفاوت درباره برده محتاج اثبات شرعی است نه بر عکس.
4– مولی حق ندارد کودک را از مادر کنیزش قبل از استغناء از وی جدا کند (منهاج الصالحین، مسأله 306، 2/70) بنابراین در زمان شیرخوارگی و قبل از سن تمییز، فروش برده صغیر مجاز نیست.
5– کافر ابتدائا مالک برده مسلمان نمیشود. اگر برده غیر مسلمان، اسلام آورد، مالک کافر موظف است او را به مسلمان بفروشد و قیمتش را دریافت کند. (پیشین، مسأله 288، 2/67)
6– شایسته است که مولی بردگان خود را ودایع خداوند شمرده، با آنان با رفق و مدارا و لطف و مساوات رفتار کند. نسبت به ایشان انصاف و عدالت را رعایت کند، از ظلم و جور بپرهیزد و از محبت و عفو فروگذار نکند. (اخلاق ناصری/ 244 – 240)

مهمترین احکام بردگان
1– برده، غلام و کنیز ملک مولای خود هستند و مالک شرعا مجاز است هرگونه صلاح میداند در ملک خود تصرف کند. در هیچ یک از تصرفات مولی رضایت مملوک شرط نیست. برده در حوزه مباحات موظف است رضایت مولی را تأمین کند. برده موظف است آنچه مولی تعیین کرده بخورد و بیاشامد، آنچه مولی مشخص کرده بپوشد، در آنجا که مولی اسکانش داده ساکن شود، آنگونه که مولی میطلبد خود را بیاراید یا بپیراید و آنگونه که او میخواهد سخن بگوید و رفتار کند.
اطلاق آیه شریفه: «عبدا مملوکا لایقدر علی شیء؛ برده مملوکى را که قادر بر هیچ چیز نیست.» (نحل/ 75) جز این نیست.
2– برده بدون اذن مولی فاقد حق مالکیت است. اگر به هر طریقی از طرق مالی به برده برسد، مثلا در زمان آغاز بردگی مالی به همراه داشته، یا به ارث به او رسیده، یا به او هبه شود، همه این اموال به مالک وی تعلق می گیرد، مگر آنکه مولی چیزی را به او تملیک کند. (جواهرالکلام 24 / 186 – 170، منهاج الصالحین 2 / 69)
3– برده حق ندارد به کار و کسب مورد علاقه خود بپردازد، بلکه اجبارا موظف است کار و کسبی که مالکش برایش تعیین کرده انجام دهد. درآمد کسب و مزد کار برده به مالک او می رسد.
4– غلام و کنیز بدون اذن مولی حق ازدواج ندارند (منهاج 2 / 275). اگر مولی به غلامش اجازه ازدواج داد، مهریه و نفقه به عهده مولی خواهد بود. البته در صورتی که همسر غلام، کنیز مالک دیگری باشد، مهریه کنیز به مالک او تعلق می گیرد، نه به خود کنیز.
5- مردان و زنان متأهل به مجرد رقیت و مملوک شدن، عقد ازدواجشان بدون نیاز به طلاق فسخ می شود ولو به بردگی مولای واحدی درآمده باشند.
6- مالکیت مرد نسبت به برده مؤنث در حکم ازدواج با وی است. بنابراین هرگونه استمتاع جنسی مرد از کنیزانش جایز است. (منهاج 2 / 275، العروه الوثقی 2 / 803) در این روابط جنسی اولا رضایت زن مطلقا لازم نیست، ثانیا لازم نیست کنیز مسلمان یا از اهل کتاب باشد، حتی اگر کنیز کافر و مشرک هم باشد، این روابط مجاز است. ثالثا: در استمتاع از کنیز بر خلاف نکاح دائم در زمان واحد سقف عددی چهار لازم الرعایه نیست. اما هرگونه ارتباط جنسی زن با غلامانش بدون ازدواج ممنوع است و بردگان مذکر نسبت به مالک مؤنث نامحرم محسوب می شوند. (العروه الوثقی 2 / 804)
7– مولی علاوه بر اینکه حق دارد کنیزش را (حتی بدون رضایت وی) به زوجیت غلام خود یا غلام غیر (با اذن مالک وی) یا حری درآورد (العروه الوثقی 2 / 841)، مجاز است مملوک مؤنث خود را بدون ازدواج و حتی بدون رضایت وی در اختیار مرد دیگری ولو یکی از غلامانش قرار دهد. در این عمل که به آن «تحلیل» گفته می شود، تعیین مدت و ذکر مهریه لازم نیست و تنها اذن در انتفاع است. با تحلیل کلیه استمتاعات جنسی مجاز است مگر اینکه موردی از سوی مولی استثنا شده باشد. (جواهر 30 / 307، العروه الوثقی 2 / 848، منهاج الصالحین 2 / 277)
8– با اذن یا دستور مولی ازدواج غلام با زن حره و ازدواج کنیز با مرد حر مجاز است. در زمانی که کنیز به صلاح دید مولی در زوجیت غیر است، هرگونه استمتاع جنسی مولی از وی ممنوع است. (منهاج 2 / 277)
9– استبرای کنیز در زمان فروش، تزویج و تحلیل بر مولی واجب است و مدت آن یک طهر و حداکثر چهل و پنج روز است. (منهاج 2 / 67)
10– مولی حق دارد ازدواج غلام و کنیز خود را بدون طلاق فسخ کند. یعنی کفایت می کند به آنها امر کند که از هم جدا شوند. (العروه الوثقی 2 / 848) عده طلاق کنیز مزوجه دو ظهر و عده وفات وی دو ماه و پنج روز (نصف عده حره) است. (منهاج 2 / 298)
11– کنیز چه در نماز و چه در غیر نماز واجب نیست سر و مو و گردن خود را بپوشاند. (العروه الوثقی 1 / 551، تحریرالوسیله 1 / 142 منهاج الصالحین 1 / 136) بنابراین حجاب زنان و دختران حره با کنیز متفاوت است.
12– مولی حق دارد فرزندان بردگان خود را پس از رسیدن به سن رشد و تمییز از پدر و مادرشان جدا کرده و حتی به فروش برساند.
13– مولی (اعم از مرد و زن، مجتهد و عامی، عادل و فاسق) حق دارد بدون مراجعه به قاضی در مورد برده خلافکار خود مطلق حدود شرعی را اجرا کند و او را مجازات کند. (جواهر 21 / 387) واضح است که مولی می تواند مملوک خود را تعزیر کند. (تکمله منهاج الصالحین 55)
14– حد شرعی برده خفیف تر از حد انسان آزاد و فی الجمله نصف آن است. مثلا حد برده زناکار اعم از محصن و محصنه پنجاه ضربه شلاق است. (تکمله منهاج الصالحین 36).
15– دیه برده قیمت آن است، به شرطی که از دیه حر تجاوز نکند، در غیر این صورت پرداخت زائد بر دیه حر واجب نیست.
16– یکی از شرایط قصاص نفس و عضو تساوی از حیث حریت و رقیت است. اگر حر یا حره‌ای عمدا برده‌ای را به قتل برسانند قصاص نمی شوند، اگر مولی قاتل را عفو نکند، قاتل قیمت برده مقتول را به مولایش می پردازد، به شرطی که از دیه حر تجاوز نکند. اما اگر برعکس برده‌ای حر یا حره‌ای را عمدا به قتل رسانید، ولی دم بین کشتن برده به عنوان قصاص و استرقاق وی مخیر است. (تکمله منهاج الصالحین 68)
17- مولی از برده آزاد شده‌اش با شرایطی ارث می برد (ولاء عتق)، اما برده آزاد شده مطلقا از مولایش ارث نمی برد. (منهاج الصالحین 2 / 374)
آنچه ذکر شد همه تکالیف و احکام بردگان نیست، مهمترین آنهاست که از لابلای آثار علمای معاصر گردآوری شده و در کنار هم قرار گرفته است. این احکام گزیده سیمای کامل بردگی را نزد قائلین آن ترسیم می کند.