منشا و پیدایش فرقه کیسانیه

کیسانیه نام یکی از گروهها یا شاخه های اصلی شیعه است و به طور سنتی بر گروهی از شیعیان نهاده شده که در سالهای پس از رخداد عاشورا قیامی را به رهبری مختار سامان دادند. هر چند امروزه از این شاخه به عنوان فرقه ای زنده یاد نمی شود، اما این شاخه از جامعه شیعی دست کم در نیمه دوم سده اول هجرت بخشی از حوادث تاریخی عراق را به خود اختصاص می داده و هم زمینه شکل گیری گروههایی چون قرامطه را فراهم ساخته و هم میراث خویش را به جنبش عباسی بخشیده و بستری بر شکل گیری آن جنبش و سپس حکومت عباسیان شده است. در این باره که چرا این گروه را کیسانیه نامیده اند تفسیرهایی متفاوت وجود دارد:

الف) برخی کیسان را لقب مختار بن ابی عبید دانسته و نام فرقه پیرو او را منسوب به همین لقب دانسته اند. برای نمونه، اشعری قمی کیسان را نام مختار بن ابی عبید می داند و نوبختی در گزارش خود درباره شکل گیری فرقه های شیعه هنگامی که به کیسانیه می پردازد اظهار می دارد: «از آن روی کیسانیه بدین نام خوانده شده اند که رهبر آنان مختار بن ابی عبید بود و او کیسان لقب داشت.» در بخشی از منابع فرقه شناختی کیسان نیز همین روایت مورد توجه قرار گرفته است، آنسان که اشعری درست سخنی همانند آنچه از نوبختی نقل شد ذکر می کند، بغدادی نیز این را به عنوان احتمال برگزیده خود می آورد که «مختار را کیسان می گفتند»، و اسفراینی هم بی آنکه از سبب نامگذاری سخن به میان آورد پیروان مختار را کیسانیه می داند و این حاکی از آن است که وی به همین وجه یاد شده توجه داشته است. در منابع تاریخی نیز همین دیدگاه مورد استناد قرار دارد، چنانکه برای نمونه مقدسی، کیسانیه را اصحاب مختار بن ابی عبید ثقفی معرفی می کند و یادآور می شود که «او به کیسان لقب یافته بود».

ب) برخی دیگر میان مختار و کیسان تفاوت نهاده و این دو نام را از آن دو شخصیت دانسته اند که البته با یکدیگر همکاری فراوانی داشته اند. در منابع فرقه شناختی، نوبختی پس از بیان دیدگاه گزیده خود، یعنی اینکه کیسان لقب مختار بوده است، یادآور می شود که «برخی روایت کرده اند وابسته علی بن ابی طالب، کیسان نام داشته و او همان کسی است که مختار را به خونخواهی حسین بن علی علیه السلام واداشته و به قاتلان، او را نموده، و خود صاحب سر و شریک برنامه ها و مسلط بر کارهای  او بوده است». همین احتمال را بغدادی نیز یادآور می شود و می نویسد: «گفته اند او (مختار) عقاید خود را از یکی از وابستگان علی علیه السلام که کیسان نام داشت گرفته است.» این روایت نشان می دهد  که کیسان و مختار دو شخصیت متمایز از همدیگرند، هر چند در اینکه کیسان کیست پاره ای اختلافها به چشم می خورد و در حالی که در منابع کهن از «کیسان مولی علی بن ابی طالب» سخن به میان آمده، در تحقیقات معاصر آورده اند که «کیسان مولی علی بن ابی طالب پیش از قیام مختار در گذشته و بنابراین ما با کیسان دیگری متأخر از دوران امام علی علیه السلام رویا روی هستیم.»

نشار با طرح این سخن مدعی است این کیسان که از او سخن به میان می آید همان ابو عمره سائب بن مالک اسعدی درگذشته 67ق. است که از مولی یا وابستگان عرینه یا بجیله و بنابر روایت شیعی از تبار غیر عرب بود. اما صرف نظر از این ابهام در شخصیت کیسان، اصل این نکته که او و مختار دو شخصیت جدا از هم بوده اند مورد توجه شهرستانی نیز قرار گرفته و از این رو وی در بحث خود درباره  فرقه های شیعه در ذیل عنوان «کیسانیه» نخست یادآور می شود که «کیسانیه اصحاب کیسان وابسته امیرالمومنین علی بن ابی طالب – کرم الله وجهه – هستند»، و سپس در تبیین فرقه های کیسانیه از فرقه مختاریه به عنوان نخستین فرقه نام می برد و آنجا توضیح می دهد که «مختار اصحاب مختار بن ابی عبید ثقفی اند».

پیدایی و دیگرگونی

هر چند اوج جنبش کیسانیان در قیام مختار بن ابی عبید ثقفی رخ می نماید، اما پیدایش  گروهی بدین نام به سالهای پیش از آن باز می گردد. آنگونه که نوبختی روایت می کند پس از شهادت امام علی علیه السلام کسانی که به امامت او عقیده داشتند و آن را امری واجب و مقرر داشته شده از سوی خداوند می دانستند بر سه گروه  شدند:

- گروهی گفتند: امام علی علیه السلام نه مرده است و نه خواهد مرد و تا آن زمان زنده خواهد ماند که زمین را از عدل و داد بیان کند، پس از آنکه از ستم و بیداد پر شده است. این گروه سبئیه نام گرفتند و این نخستین فرقه بود که به توقف سلسله امامت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله گرایید.

- گروهی دیگر به امامت محمد بن حنیفه  گردن نهادند، بدان اعتبار که او، و نه حسن علیه السلام و حسین علیه السلام، پرچمدار پدر خویش در نبرد بصره ( جنگ جمل) بوده است. این گروه کیسانیه نام گرفتند.

- گروهی نیز بر امامت حسن بن علی علیه السلام پس از پدرش ماندند و همین گروه بودند که به امامت حسین علیه السلام پس از برادرش معتقد شدند. اگر این گزارش را بپذیریم گروهی که نوبختی از آنان نام می برد قاعدتا کیسانیه نخستین خواهند بود. همین گروه است که بعدها تحول می یابد و در واقع با آنچه در منابع فرقه شناختی مختاریه نام گرفته و گاه برابر کیسانیه  قرارداده شده متحد می شود و کیسانیه تحول یافته ای را تشکیل می دهد که به امامت حسن علیه السلام و حسین علیه السلام نیز عقیده داشتند. چنین فرضیه ای می تواند آنچه را در گزارش نوبختی درباره سلسله امامان از دیدگاه کیسانیه آمده، با آنچه بعدها در منابع دیگری ذکر شده و در آن از امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام نیز در سلسله امامان نام برده شده است سازگار سازد و این پرسش را نیز پاسخ دهد که چرا برخی از امامان شیعه دوازده امامی مختار را ستوده اند. استمرار حیات کیسانیه نخستین را می توان در گروههایی یافت که پس از شهادت امام حسین علیه السلام از همدیگر منشعب شدند، چه، بنابر روایت نوبختی پس از شهادت امام حسین علیه السلام و در حالی که پیش از او امام حسن علیه السلام با معاویه صلح کرده بود شیعیان آنان بر چند گروه شدند: گروهی به امامت محمد بن حنفیه در مرتبه ای متأخر از امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام گراییدند و گفتند پس از امام حسین علیه السلام امامت به محمد بن حنفیه رسیده است و گروهی نیز گفتند اساسا محمد بن حنیفه وصی علی بن ابی طالب علیه السلام است و پیکار و سپس صلح امام حسن علیه السلام با معاویه و نیز قیام امام حسین علیه السلام به اذن محمد بن حنفیه انجام یافته و پس از شهادت امام حسین علیه السلام، ابن حنفیه مختار را بر کوفه و بصره گمارده و او را به خونخواهی حسین علیه السلام و کشتن قاتلان آن حضرت فرمان داده است. نوبختی گروه اخیر را مختاریه می نامد و تصریح می کند که همین گروه نیز کیسانیه خوانده می شوند. از این زمان به بعد است که باقیماندگان کیسانیه نخستین در کنار مختاریه قرار می گیرند و جنبشی را سامان می دهند و گروهی را می سازند که گاه از آن با نام شیعه حسینیه یاد شده است. همین گروه هستند که محور قیام خونخواهانه مختار و بستر دعوت محمد بن حنفیه قرار گرفته اند.