نگاهی به آراء و مناظرات محمد زکریای رازی

فرهنگ ایران

اگر چه ایران، تسلیم تازیان شد ولیکن فرزندان برومند این سرزمین که با فرهنگ باستانی میهن خود آشنایی داشتند و زبان و فرهنگ و تاریخ قوم غالب را نیز به خوبی می دانستند درصدد برآمدند که هم تازیان را به عظمت فکری پارسیان و نیاکان خویش آگاه کنند و هم، هم میهنان خویش را که کم کم داشتند آداب و رسوم پدران را فراموش می کردند- به یاد تمدن و فرهنگ قدیم خودشان بیندازند از این جماعت، یکی که از مردم فیروزآباد فارس بود که پس از پذیرفتن دین جدید به نام (عبدالله) شناخته شد او در این کار همت نمود و هر چه می توانست از کتب ایرانی و هندی که به پهلوی در آمده بود، به زبان تازی ترجمه کرد و بدین واسطه هم تمدن قدیم ایران را زنده کرد و به یادها انداخت و هم اهمیت ایرانیان و مقام آنان را در تمدن عالم به منصه بروز و ظهور نشانید. و از آنجا بود که بر خلاف دوره ی امویان که در آن اعراب با تعصب شدید به شعر و تاریخ و انساب و آداب خود پایبند بودند و تحقیر و ظلم را نسبت به ایرانیان و رومیان به منتهی درجه ی شدت خود رسانده بودند، چون در روزگار عباسیان کم کم از حالت بدویت و تنگ نظری بیرون آمدند و به شهرنشینی خوگرفتند، دانستند که غیر از شعر و حداء شتر (آوازی که شتران را بدان رانند) در دنیا علوم دیگری نیز وجود دارد، این بود که به اقتباس از علوم و آداب کشورهای غیر عربی پرداختند و هر کجا در مدارس «حران» و «جندی شاپور» و دیگر حوزه های علم و دانشمندی و یا صاحب فضیلتی سراغ گرفتند، به دور خود جمع کردند و با صلات و عطایای بزرگ بنواختند.
در دوره ی منصور (136 -158) خلیفه عباسی کتابهای مهم نجوم و هیأت را به عربی ترجمه کردند که مهمترین آنها یکی المجسطی (Almageste) بزرگترین یادگار هیأت قدیم، اثر بطلیموس است. کتابهای طب و ریاضی در زمان هارون ترجمه شد و دوره ی مأمون کتابهای منطقی و فلسفی به زبان تازی در آمد. این روشی بود که در حوزه علمی بغداد بود. اما در شمال ایران ملوک خراسان که خود نیز سنی و مطیع خلفا بودند، و یا به ظاهر اطاعت می نمودند. برای اقتداء از خلیفگان عباسی یا به سبب هم چشمی با آنها، حکیمان و عالمان بزرگ را به دربار خود دعوت کردند و در بزرگداشت آنان از هیچ چیز فروگذار نشدند و تا حدی که توانستند دوره ی درخشان ساسانیان را از نو تجدید کردند.
یکی از کارهای مهم آنان این بود که به دستور آنها برخی کتابهای مهم تازی به فارسی درآمد، در این دوره تفسیر طبری و تاریخ طبری را ابوالفضل بلعمی وزیر دانشمند این دودمان و جمعی دیگر از فاضلان به فارسی ترجمه کردند و کسانی که این دو کتاب را (ولو به اجمال) خوانده باشند، خدمت سامانیان را به زبان پارسی در می یابند اما به واقع بزرگترین خدمات سامانیان به ایران، بل به تمدن جهان، این بود که ابن سینا و ابوریحان بیرونی و محمدبن زکریای رازی را تربیت کردند.

جالینوس العرب

ابوبکر محمدبن زکریابن یحیی الرازی که «جالینوس العرب» لقب یافته، یکی از مشاهیر طبیبان و حکیمان و کیمیاگران ایران و عالم اسلام و یکی از مفاخر و نوابغ جهان است. رازی به قول بیرونی در اول شعبان 251 در ری از مادر زاده شد. چون از کودکی به کسب علوم شوقی وافر داشت، در همین شهر بزرگ به تحصیلات عمیق خود در فلسفه و ریاضیات و ادبیات و نجوم مشغول گشت و دور از حقیقت نیست که تحصیل کیمیا را در همین دوره جوانی در ری آغاز کرده باشد.

انتقاد شدید بزرگان بر رازی

رازی کاری کرد که بس عظیم و خطیر بود؛ کاری که باعث شد بزرگان معاصر و آیندگان بر ضد او قیام کنند. نتیجه ی همین اقدام رازی بود که ابن سینا او را متطبب گفت و با حدت هر چه تمام تر ورود او را در مباحث فلسفی ناروا دانست. ابوحاتم رازی وی را ملحد خواند، ناصر خسرو بزرگ اسماعیلیه او را نادان و جاهل و غافل و مهسوس بی باک نامید. ابن حزم سخنان او را از قبیل دعاوی و خرافات بی دلیل شمرد، موسی بن میمون افکار فلسفی او را هذیانات قلمداد کرد. ولی بالاتر از همه داوری ابن سینا بود. ابوریحان بیرونی (در گذشته 440 ه.ق) دانشمند معاصر ابن سینا هجده سؤال علمی مختلف از ابن سینا کرده که در برخی کتب، از جمله نامه ی دانشوران آمده است. در ضمن یکی از آن سؤالها که بیرونی از آراء رازی استفاده کرده بود شیخ در جواب او گفت: «گویی تو این اعتراض را از محمدبن زکریای رازی آن متکلف فضولی گرفته ای که بر الهیات شرحها نوشت و از حد خود تجاوز کرد و نظر در شیشه های بول بیماران را فرو گذاشت، لاجرم خود را رسوا کرد و جهل و نادانی خود را آشکار ساخت.»

قدماء پنج گانه از نظررازی

رازی معتقد بود که پنچ چیز قدیم است یعنی از روزی که جهان بوده این پنج چیز نیز بوده اند، و آنها عبارتند از آفریدگار - نفس کلی - هیولای نخستین - مکان مطلق یا خلاء - دهر یا زمان مطلق. بعضی از محققان گفته اند که رازی اعتقاد به قدماء پنج گانه را از حرانیان گرفته است لیکن درست آن است که عقیده مذکور بعد از رازی بین حرانیان راه یافته است. ابوریحان بیرونی گفته که رازی این عقیده را از یونانیان گرفته است. صحیح آن است که ابن حزم در کتاب الفضل گفته: «مجوس را اعتقاد بر این است که خالق عالم: یعنی اورمزد و ابلیس: یعنی اهرمن و گاه: یعنی زمان و جای: یعنی مکان و خلاء و تورم: یعنی جوهر یا هیولی یا سرشت یا خمیره، پنج قدمیند.» قول مسعودی نیز درباره ی عقیده ی مجوسان قول مذکور را تأیید می کند و از اینجا می توان حدس زد که شاید رازی تحت تأثیر اندیشه های فلسفی قدیم ایرانیان قرار گرفته است. ابن حزم اندلسی در رد این عقیده رازی رساله ای نوشته و پنج قدیم مجوسان را که رازی هم از آن پیروی کرده بود مردود دانسته است از این پنج قدیم که گفتیم: دو قدیم حی و فاعلند و آن دو «خالق» و «نفس کلی» هستند و یکی حیات ندارد و منفعل است و آن «هیولای» اول است که جمیع اجسام موجود در عالم هستی از او پدیدار آمده است و دو قدیم دیگر یعنی «خلاء» و «دهر» نه حی اند و نه فاعلند.

ایجاد عالم از نظر رازی

در مورد ایجاد شدن عالم از صانع حکیم رازی گوید که: بیکی از دو وجه ممکن است صورت پذیر باشد. یا به «طبع» و یا به «اراده» اگر به طبع باشد، لازم است مطبوع محدث باشد، و از اینجا نیز لازم می آید که صانع هم محدث باشد، زیرا میان موجودی که به طبع موجد ایجاد شده باشد با موجد فاصله متناهی خواهد بود ولیکن اگر به خواست وارده صانع باشد لازم می آید که صانع پیش از محدث موجود بوده باشد و برای آنکه صانع از اراده ی نیافریدن به اداره ی آفریدن بیاید می بایست قدیم دیگری با وی بوده باشد که او را بدین فعل راه نماید و آن قدیم دیگر نفس است و از اینجا برمی آید که رازی عالم را محدث می پندارد، بر خلاف ارسطو که عالم را به مقایسه با قدم خالق هم قدیم می داند.

ناسازگاری دین و فلسفه از نظر رازی

رازی طبیب بود و اهل استقراء و تجربه و مشاهده. از این گذشته رازی، بر خلاف بعضی از حکیمان و متکلمان هیچ وقت نمی توانست قبول کند که می توان دین را با فلسفه سازگار کرد، در نظر رازی و هر شخص منصف دیگر حکمت یونانیان را با عقیده ی ایمانیان موافق نمی توان ساخت، آخر راه آن، نص و خبر است و راه این عقل و نظر، و تفاوت از زمین تا آسمان است. از آن گذشته رازی در تمام مذاهب به دیده انتقاد نگریسته و برای بعضی از آنها از قبیل: دیصانیه و محمره و مذاهب غالیه ی شیعه به شدت رد نوشته، چنان که برای اظهار مخالفت خود با تمام ادیان کتاب «النبوات» را که به «نقص الادیان» معروف است و نیز «حیل المتنبین» معروف به «مخاریق الانبیاء» را نوشت، البته از این دو کتاب فعلا اثری نمانده ولی ابوحاتم رازی (وفات 322) مؤلف کتاب «أعلام النبوة» از آن نام برده و اصول مناظره خویش را با محمد زکریای رازی ذکر کرده که در ضمن آن اصول عقاید رازی را هم بیان می دارد. اما خلاف رأی کسانی که معتقدند با بیانات ابوحاتم رازی می توانند گفتار راستین رازی را در باب دین دریابند، در این کتاب ابوحاتم همه ی بحثها را خود آغاز کرده و خود نیز به نفع خود به پایان برده است و اعتقاد اصلی محمدزکریا روشن نشده است!

سخن رازی درباره خود

رازی در صفحات آخر کتاب السیرة الفلسفیه خود ادعا کرده که در حدود دویست کتاب یا مقاله و رساله نوشته است که البته تنها به فلسفه اختصاص ندارد. او سپس می گوید اگر با این اندازه از علم و معرفت و با این مقدار از کارهای فلسفی و علمی که انجام داده ام هنوز شایستگی عنوان فیلسوف بودن را نداشته باشم چه کسی در این روزگار می تواند فیلسوف شناخته شود؟ رازی می گوید: ما اگر چه در مقام مقایسه با سقراط شایستگی عنوان فیلسوف بودن را نداریم ولی نسبت به کسانی که از فلسفه بی بهره مانده اند شایسته است که فیلسوف شناخته شویم. او در این سخن مراتب ارادت و و اخلاق خود را نسبت به سقراط ابراز داشته و به طور اشاره او را بزرگترین فیلسوف دانسته است. مؤید این ادعا آن است که رازی در آغاز کتاب السیرة الفلسفیه سقراط را امام و پیشوای خود شمرده و در تمجید از مقام این فیلسوف به هیچ وجه کوتاهی نکرده است.

عقل گرایی محض رازی

بررسی آثار فلسفی زکریای رازی به ویژه دو کتاب السیرة الفلسفیه و الطب الروحانی او به روشنی نشان می دهد که این فیلسوف برای فلسفه اهمیت بسیار قائل است و عقل را اساس سعادت و مدار زندگی می شناسد. او در فصل هفدهم کتاب الطب الروحانی می گوید: «آنچه موجب حسن معاش گشته و تعاون و همیاری انسانها را با یکدیگر فراهم می آورد جز عقل چیز دیگری نیست. بزرگترین نعمت خداوند عقل است و عقل همان چیزی است که بیشترین سود را برای بشر به ارمغان می آورد. به وسیله ی عقل است که انسان بر سایر موجودات برتری یافته و می تواند به بزرگترین آرزوهاو مهمترین مقاصد خود دست یابد. از طریق عقل انسان به معرفت پروردگار نائل می گردد و معرفت پروردگار بزرگترین چیزی است که ما می توانیم از آن بهره مند شویم. وقتی عقل تا این درجه والا و بلند پایه است سزاوار نیست که ما از مقام و مرتبه ی آن بکاهیم و چیزی که همواره حاکم است محکوم به شمار آوریم.»
همان گونه که گذشت زکریای رازی در فصل شانزدهم کتاب الطب الروحانی خود به مسئله ی مذهب نیز اشاره کرده و آن را عقلانی ندانسته است. عین عبارت او در این باب چنین است «... فأما المذهب فأنه مما یحتاج فیه الی کلام یبین به انه عرض هوایی لاعقلی». چنان که در این عبارت مشاهده می شود رازی مذهب را یک امر عقلی ندانسته است. او بیش از هر چیز دیگر به عقل تکیه کرده و آن را چراغ راه سعادت می شناسد. سخنان رازی در باب عقل و اهمیت آن به گونه ای ابراز شده که قرنها بعد، در کلمات اندیشمندان مغرب زمین شبیه آن به صورت شعار عصر روشنگری مشاهده می شود. شعار عصر روشنگری مغرب زمین جمله ای بود که در آن گفته می شد: «برای دانستن و فهمیدن شجاعت داشته باش.» ایمانوئل کانت فیلسوف معروف آلمانی معتقد است سرشت راستینش عصر روشنگری عبور انسان از قیمومیت است که خود بر خویش تحمیل کرده است. قیمومت یعنی ناتوانی انسان در به کار بردن فهم خود، بدون راهنمایی دیگری. این قیمومت خود خواسته است.
زیرا علت آن در ضعف عقل و سستی فهم نیست بلکه منشأ آن بی تصمیمی و فقدان شجاعت در به کار بردن فهم، شناخته شده است. به همین جهت در شعار عصر روشنگری روی این جمله تأکید می شود که «شجاع باش و فهم خود را به کار بر» کسانی می گویند اگر صفتی وجود داشته باشد که بتوان با آن دوران روشنگری را توصیف کرد به نظر می آید آن صفت این باشد که دوران روشنگری عصر عقل گرایی محض است. یعنی بی هیچ قید و شرطی به برتری و تقدم اندیشه و نظریه اعتقاد دارد.
پرواضح است محمدبن زکریای رازی به عصر روشنگری تعلق نداشته است و اساسا زمان زندگی او با آنچه در دوران روشنگری مغرب زمین رخ داد تفاوت بنیادی دارد. ولی در این مسئله نیز تردید نیست که اگر شعارهای عصر روشنگری مغرب زمین با صراحت تمام با دین و مذهب بیگانه است عقل گرایی افراطی رازی نیز با دین و مذهب چندان سازگار نیست. محمد زکریای رازی خود به این ناسازگاری پی برده بود و در مواردی که فرصت می یافت به بی نیازی مردم از دین اشاره می کرد. او ضمن اینکه اوقات خود را به نوشتن و تألیف کتاب صرف می کرد به مناظره و بحث نیز علاقه داشت.

مناظرات رازی

رازی در مدت عمر خود با اشخاص مختلف مناظراتی داشته که دو مورد از این مناظرات مورد توجه اهل اندیشه قرار گرفته است. بین رازی و شهیدابن حسین بلخی مناظراتی رخ داده که هر یک از این دو اندیشمند به عقاید دیگری نقض وارد ساخته است. شهید بلخی فیلسوف و متکلم و ادیب زمان خود بوده و به دو زبان فارسی و عربی شعر می سروده است. این فیلسوف و شاعر، معاصر نصربن احمدبن اسماعیل سامانی بوده و قبل از سال 329 هجری وفات کرده است، زیرا رودکی شاعر بزرگ فارسی زبان در رثای او شعر گفته است. مناظرات جنجالی و پرماجرایی که بین محمدبن زکریای رازی از یک سو و ابوحاتم رازی از سوی دیگر رخ داده، در کتابی تحت عنوان اعلام النبوة گرد آمده و خوشبختانه در سالهای اخیر در ایران به طبع رسیده است. این نزاع میان دو اندیشمند رازی ار آن جهت اهمیت دارد که نوع برخورد و کیفیت تلاقی فکر فلسفی و اندیشه ی دینی را در قرن چهارم هجری به روشنی آشکار می سازد. کتاب اعلام النبوة ابوحاتم رازی یکی از کتب مهم کلامی - فلسفی است که در نوع خود بی سابقه است. ابوحاتم احمدبن حمدان ورسنانی رازی متوفی به سال 323 هجری از بزرگان داعیان اسماعیلی است که در نشر و اشاعه ی این مذهب شهرت فراوان به دست آورد. او در شئون سیاسی حکومت فاطیمان نقش اساسی داشت و در طبرستان و آذربایجان و ری و اصفهان بسیار معروف بود.
مناظره ی ابوحاتم رازی با محمدبن زکریای رازی در شهر ری صورت پذیرفته است. مناظرات این دو اندیشمند در مجالس متعدد و در حضور امیر و قاضی القضات شهرری انجام گرفته است. این احتمال نیز وجود دارد که برخی از فیلسوفان و اندیشمندان آن دیار در این مجالس شرکت داشته اند. در متن کتاب اعلام النبوة از ابوبکر تمار که به عقیده ی برخی از محققان کتابی در رد طب روحانی ابوبکر رازی نوشته نام برده شده است. موضوع مناظره این است که: «آیا نزول وحی و بعثت پیامبران از سوی خداوند منان لازم و ضروری است یا اینکه اساسا دلیل قانع کننده ای برای مبعوث شدن انبیاء وجود ندارد؟» فصل اول کتاب اعلام النبوة ابوحاتم با جمله ی زیر آغاز می شود: «فیما جری بینی و بین الملحد» یعنی این فصل درباره ی چیزی است که میان من و میان ملحد جریان یافته است. (به نظر می رسد مقصود ابوحاتم از شخص ملحد محمدبن زکریای رازی شخص دیگری نیست.)

شرح یکی از مناظرات رازی

اولین سؤالی که ابوبکر محمدبن زکریای رازی مطرح می کند و پاسخ آن را از ابوحاتم رازی می طلبد این است که «چرا خداوند برخی از مردم را به پیغمبری برمی گزیند و آنان را بر مردم برتری داده و دیگران را به آنان نیازمند می سازد؟ شما چگونه این امر را مقتضای حکمت حکیم می دانید در حالی که همین امر سبب بروز دشمنی و عدالت در میان مردم شده و هلاک آنان را باعث می گردد.»
ابوحاتم در مقام پاسخ برآمده و می گوید: «در نظر شما مقتضای حکمت پروردگار چیست و چگونه باید عمل کند؟»
محمدبن زکریای رازی می گوید: «مقتضای حکمت حکیم و رحمت رحیم این است که سود و زیان دور و نزدیک مردم را به آنان بفهماند و بعضی را بر دیگران برتر نسازد و هرگونه نزاع و اختلاف را نیز از میان آنان بردارد. پرواضح است که این امر برای مردم بهتر است از اینکه برخی از انان به پیشوایی دیگران برگزیده شوند و بر اثر تصدیق و تکذیب نسبت به پیشوا کار به جنگ و خونریزی کشیده شود سرانجام هلاک بسیاری را به دنبال داشته باشد.»
در اینجا ابوحاتم می گوید: «آیا تو به حکیم و رحیم بودن پرودگار باور داری؟»
محمدبن زکریای رازی در پاسخ می گوید: «آری.» ابوحاتم می گوید: «اگر چنین است آیا خداوند به مقتضای حکمت و رحمت خود عمل کرده و مردم را به سود و زیانشان آگاه ساخته و در نتیجه نیازمندی آنان را به یکدیگر از میان برداشته است؟»
محمدبن زکریای رازی در پاسخ می گوید: «آری.» ابوحاتم در اینجا از فرصت استفاده کرده و می گوید: «آنچه ما در میان همه ی ملتهای موجود در جهان مشاهده می کنیم چیزی جز این نیست که برخی امام و گروهی مأموم، کسانی عالم و کثیری متعلم شناخته می شوند. ما هیچ جامعه ای را نمی شناسیم که افراد آن از یکدیگر بی نیاز بوده باشند بلکه همه ی افراد بشر به یکدیگر نیازمند بوده و چنین نیست که با برخورداری از نوعی الهام به پیشوایان و اندیشمندان نیازمند نباشند. نیازمند بودن مردم به یکدیگر امری واضح و آشکار است و چز شخصی معاند کسی نمی تواند آن را انکار نماید. از همه واضح تر اینکه تو، خود را فیلسوف می دانی و مدعی تخصص در بسیاری از علوم گشته ای. به همین دلیل بسیاری مردم از کمالات علمی و فلسفی تو محروم بوده و برای آموختن این کلمات به تو نیازمند خواهند بود.»
محمدبن زکریای رازی می گوید: «کمالات علمی و فلسفی چیزی نیست که تنها به من اختصاص یابد و دیگران از آن محروم بمانند. آنچه به من مربوط می گردد این است که من از طریق کوشش آنها را به دست آورده ام و دیگران در این راه سستی کرده و از نظر کردن در امور روی برگردانده اند.» این امر دلیل بر این نیست که این اشخاص در خلقت ناقص آفریده شده اند. آنچه این مدعا را تأیید می کند این است که برخی از آنان در امور زندگی و تجارت آن چنان دقت و زیرکی از خود نشان می دهند که بسیاری از فلاسفه و اندیشمندان در شگفتی می مانند. این بدان جهت است که تمام همت خود را صرف این امور می کنند. این اشخاص اگر در راهی کوشش می کردند که من در آن کوشیده ام ناچار به همان چیزی می رسیدند که من به آن دست یافته ام.در واقع محمدبن زکریای رازی در اینجا به گونه ای سخن می گوید که قرنهای متمادی بعد از وی به وسیله ی یکی از فلاسفه ی مغرب زمین مورد توجه قرار می گیرد. بد نیست در اینجا این مقایسه را انجام بدهیم:
کسانی که به تاریخ فلسفه ی مغرب زمین آشنایی دارند به خوبی می دانند که فیلسوف معروف فرانسوی رنه دکارت به این مسئله توجه داشت و روی یکسان و مساوی بودن عقل در همه ی افراد بشر تأکید می گذاشت. او نیز تفاوت مرتبه و اختلاف درجه ی اشخاص را در جامعه ی خود به روشنی مشاهده می کرد ولی این فیلسوف فرانسوی منشأ این اختلاف و تفاوت مرتبه را در روش و نحوه ی به کار بردن عقل و خرد جستجو می کرد.
باید توجه داشت که سخن دکارت در اینجا یک سخن ساده نیست و نمی توان آن را نادیده انگاشت. این فیلسوف فرانسوی با طرح این مسئله علم و آگاهی را نتیجه ی روش و درست به کار بردن عقل و خرد دانست و فلسفه را تا سرحد متد محض تنزل داد. آنچه دکارت در این باب ابراز کرد لوازم بسیار و پیامدهای فراوان داشت. ما اکنون درباره ی پیامدهای سخن دکارت و ارزشهای مترتب بر آن سخن نمی گوییم زیرا بررسی این مسئله از حوصله ی این مقال بیرون است. البته این مسئله را باید یادآور شویم که سخن دکارت در باب عقل، در عین شباهت و قرابت بسیاری که با سخن محمدبن زکریای رازی دارد، از برخی جهات با آن متفاوت است. مقصود دکارت این بود که عقل و خرد را به روش و متد مبدل سازد. ولی از سخن محمدبن زکریای رازی نمی توان این معنی را بیرون آورد. آنچه رازی می خواست غیر از آن چیزی است که فیلسوف فرانسوی در جستجوی آن بود.

یکسانی عقل نزد مردم در آرای رازی و مخالفت ابوحاتم

محمدبن زکریای رازی نخستین اندیشمندی بود که در جهان اسلام روی یکسان بودن عقل در میان مردم تأکید گذاشت. البته ابوحاتم رازی نیز از جمله نخستین کسانی است که به شدت در برابر این نوع اندیشه ایستاد و کوشید بطلان آن را به اثبات رساند. ابوحاتم رازی از آن جهت با اندیشه ی تساوی عقل در میان مردم به معارضه برمی خیزد که به خوبی می داند، از لوزام این نوع اندیشه انکار افضلیت و برتری پیغمبران خواهد بود. در حالی که بدون تردید پیغمبران الهی افضل بوده و اعتقاد به افضل بودن آنان از ضروریات شناخته می شود. البته این مسئله که آیا پیغمبران انسان برترند یا برتر از انسان، همچنان می تواند محل بحث و گفتگو قرار گیرد.
ابوحاتم در قول به تساوی عقل میان مردم، نه تنها انکار افضلیت پیغمبران را می بیند بلکه انکار افضیلت امامان معصوم (ع) را نیز مشاهده می نماید. باید توجه داشت که در نظر ابوحاتم که یکی از داعیان بزرگ اسماعیلی شناخته می شود پیغمبر به منزله ی پدر و حجت یا امام به منزله ی مادر امت اسلامی به شمار می آیند. این جماعت به هفت ناطق قائل شده اند که به ترتیب عبارتند از: 1- آدم (ع) 2- نوح (ع) 3- ابراهیم (ع) 4- موسی (ع) 5- عیسی (ع) 6- محمد (ص) 7- قائم منتظر (ع). این جماعت به هفت صامت نیز اعتقاد دارند این هفت صامت به ترتیب عبارتند از: شیث (ع) 2- سام (ع) 3- اسحاق (ع) 4- هارون (ع) 5- شمعون (ع) 6- علی (ع) 7- مهدی (ع). باید توجه داشت آنچه این جماعت درباره ی هفت ناطق و هفت صامت ابراز می دارند با قول به ادوار نیز ارتباط دارد.
اندیشمندان اسماعیلی مسئله ی ادوار را مطرح می کنند و آن را به ادوار کبیر و ادوار صغیر تقسیم می نمایند. ادوار کبیر از حضرت آدم (ع) آغاز می شود و به قیامت پایان می پذیرد. در حالی که ادوار صغیر با ناطق یعنی پیغمبری که صاحب شریعت است آغاز می شود و با ناطقی که بعد از او می آید پایان می یابد.در نظر این جماعت دور کبیر که اکنون ما در آن واقع شده ایم به هفت دور صغیر قابل تقسیم است. این هفت دور به ترتیب عبارت است از 1- دور آدم (ع) 2- دور نوح (ع) 3- دور ابراهیم (ع) 4- دور موسی (ع) 5- دور عیسی (ع) 6- دور محمد (ع) 7- دور قائم منتظر (ع). در هر یک از ادوار صغیر امام مقیم و امام متمم و ایای و ناطق وجود دارد. امام مقیم کسی است که ناطق را در دعوتی که به عمل می آورد تربیت می کند. امام متمم دور را به پایان می رساند. اساس نیز، حجت ناطق و صاحب تأویل باطنی است. چنان که ناطق صاحب علم شرعی، ظاهری شناخته می شود.
بر اساس آنچه تا کنون در اینجا ذکر شد به روشنی معلوم می شود ابوحاتم رازی همانند سایر اندیشمندان مکتب اسماعیلی به تأویل معتقد بوده و برای آن اهمیت بنیادی و اساسی قائل است. این مسئله نیز مسلم است که تأویل به طور یکسان و یکنواخت برای عموم مردم قابل فهم و ادراک نیست. معنی این سخن آن است که اگر کسی اهل تأویل باشد نمی تواند به تساوی عقل در میان مردم باور داشته باشد و از اینجاست که سر خصومت و ناسازگاری ابوحاتم با اندیشه های محمدبن زکریای رازی آشکار می گردد. باید توجه داشت که آنچه میان این دو اندیشمند در قرن چهارم هجری مورد منازعه و اختلاف واقع شد هنوز هم مورد منازعه و اختلاف است. هنوز هم کسانی هستند که معتقدند عقل و خرد در همه ی افراد بشر یکسان و یکنواخت وجود دارد و آنچه موجب اختلاف آنان می گردد جز روش و نحوه ی به کار بردن عقل و خرد چیز دیگری نیست. در مقابل این اشخاص کسانی چنین می اندیشند که گوهر عقل در افراد یکسان نبوده و اختلاف مردم در عقل و خرد همانند اختلافی است که در معادن طلا و نقره مشاهده می شود.

مناظره رازی و حمیدالدین کرمانی

احمد حمیدالدین کرمانی از جمله دانشمندانی است که راه ابوحاتم رازی را ادامه داد و با فاصله ی زمانی نه چندان دور خود را وارد این مناظره ساخت. او در کتاب الأقوال الذهبیه به اشکالات محمدبن زکریای رازی در باب بعثت انبیاء اشاره کرده و در مقام پاسخ برآمده است. کرمانی می گوید: «ما در مواردی به بررسی و پاسخگویی می پردازیم که شیخ ابوحاتم در آن موارد، از پاسخ به اشکالات محمدبن زکریای رازی اهمال ورزیده است. البته او برای شیخ ابوحاتم احترام قائل شده و از سخنانش تمجید کرده است.»

پاسخهای احمد کرمانی به شبهات رازی

رازی از شیخ ابوحاتم پرسیده بود: «وجه اینکه خداوند سبحان برخی اشخاص را به مقام نبوت و منصب رسالت ممتاز و مخصوص گردانیده و دیگر مردم را به آنان نیازمند ساخته چیست؟» حمیدالدین کرمانی چندین وجه در پاسخ به این سؤال ذکر کرده و لزوم بعثت پیامبران را اثبات کرده است. از جمله ی آن وجوه یکی این است که خداوند ذوالجلال حکیم است و از مظاهر حکمت او این است که هر جزئی از اجرای جهان آفرینش را به ویژگی و خصوصیتی مخصوص می گرداند. خصوصیت هر موجود همواره با همان موجود است و موجود دیگری نمی تواند از آن خصوصیت برخوردار باشد. چنان که خورشید را به نورافشانی مخصوص گردانید و آن را بر ماه برتری داد. در عین حال ماه را برسایر ستارگان از جهت عظمت و نور برتر ساخت، آتش را به روشنی، هوا را به لطافت و پاکیزگی، آب را به رطوبت و سیلان، و بالاخره زمین را به جمود مخصوص ساخت، هر یک از انواع نباتات و جمادات نیز دارای خصوصیاتی است که در سایر انواع مشاهده نمی شود. نوع انسان به گوهر عقل آراسته شده و بر سایر انواع موجودات برتری یافته است. وجه دیگر این است که خداوند به مقتضای حکمت بالغه ی خود انسان را آفرید. این انسان در آغاز، دارای عقل بالقوه است. مقتضای حکمت الهی این است که آنچه در مرحله ی بالقوه به مقام فعلیت و اصل شود نیازمند نوعی تعلیم و تهذیب است. به همین جهت خداوند کسانی را برای تعلیم دادن و مهذب ساختن نفوس انسانی مخصوص به مقام نبوت و پیغمبری کرد و آنان را بر دیگران برتری بخشید.
کرمانی بر این عقیده است که نفس انسانی منبعث از ذات خود نیست و در هنگام بیماری نمی تواند بیماری را از ذات خود بزداید. معنی این سخن آن است که نفس انسانی برای رسیدن به امر متعالی باید با خواسته های نفسانی خود مخالفت نماید و در اینجاست که نفس برای مخالفت با خواسته های نفسانی خود می گردد در حد ذات تهی است و به همین جهت نمی تواند منبعث از خود بوده باشد. آنچه در سخن حمیدالدین کرمانی تحت عنوان عدم انبعاث نفس از ذات خود مطرح شده در آثار برخی از فلاسفه ی اسلامی با عنوان مستکفی نبودن نفس به ذات خود مطرح گردیده است. غرض کرمانی این است که نفس مادام که در مرتبه ی نفسانیت قرار گرفته جز به خواسته های نفسانی خود نمی اندیشد. این خواسته های نفسانی که بسیار گوناگون و رنگارنگ است به حفظ جسم و شادابی آن مربوط می گردد.
بنابراین نفس، نمی تواند در این مرتبه برخلاف خواسته های خود، از ذات خود منبعث بوده باشد مگر اینکه انبعاث نفس به عامل دیگری غیر از ذات آن مربوط گردد و در اینجاست که مقابله و رویارویی حمیدالدین کرمانی با محمدبن زکریای رازی با صراحت و روشنی آشکار می گردد.
رازی عقل بشر را برای درک حقایق و رسیدن به سعادت کافی دانسته و هرگونه نیازمندی به غیر را مردود شمرده است. در حالی که حمیدالدین کرمانی برای وصول به سعادت نیازمندی انسان را به عاملی بیرون از نفس یک امر ضروری به شمار آورده است.براساس همین سخن، کرمانی می گوید: اطلاق عنوان عقل برنفس یک خطای بسیار بزرگ شناخته می شود و نباید اشخاص مرتکب این اشتباه شوند. درست است که انسان، عاقل است و عقل در درجه ی عالی ادراک قرار دارد ولی انسان در آغاز بالقوه عاقل است و عاقل بودن او هنگامی فعلیت پیدا می کند که معرف الهی را از منبع اصلی آن فراگیرد و مناسک شرعیه را به جای آورد. بر اثر این فراگیری و عمل است که از هواهای نفسانی رهایی یافته و به ذات خود آگاه می گردد. پس از هوا پیروی می کند و گرفتار طغیانهای نفسانی است در مرتبه ی عقل بالقوه قرار دارد و نمی توان او را عاقل بالفعل نامید. کرمانی بر این مسئله تکیه کرده و با عبارات مختلف آن را مورد تأکید قرار می دهد.
سخن کرمانی در این باب این است که عقل آدمی بدون بهره مندی از تعلیمات پیغمبران و پیشوایان الهی به مقام فعلیت نمی رسد. آنچه او درباره ی بالقوه بودن عقل آدمی به هنگام تولد و طفولیت ابراز داشته به هیچ وجه مورد انکار سایر فلاسفه نیست. در این مسئله نیز کسی با او مخالفت ندارد که هر چیز بالقوه برای خروج از مرحله ی قوه و رسیدن به مقام فعلیت نیازمند عاملی بیرون از خود است. آنچه در اینجا می تواند مورد بحث و گفتگو قرار گیرد این است که آیا آن عامل بیرونی چیست و چگونه عقل آدمی از مرحله ی قوه و هیولانیت به مقام فعلیت یا مرتبه ی عقل مستفاد و اصل می گردد؟
کسانی که با فلسفه ی اسلامی آشنایی دارند به خوبی می دانند که در نظر بسیاری از فلاسفه، عامل بیرونی، عقل فعال شناخته شده که عقل آدمی در مراحل تکامل خود پله به پله به آن نزدیک می گردد. حمیدالدین کرمانی در اینجا از عقل فعال سخن به میان نیاورده و روی نیازمندی عقل آدمی به تعلیمات پیغمبران و پیشوایان الهی تکیه کرده است. آنچه در آثار حکما و فلاسفه ی اسلامی به عقل کلی نسبت داده می شود کرمانی آنها را متعلق به پیغمبر و امام می داند. وی در کتاب راحة العقل (که از مهمترین کتابهای فلسفی اسماعیلیان شناخته می شود) دو جدول ترسیم کرده و در آنها موضع خود را روشن ساخته است. در آن جدولها صورت موجودات بر نوعی توازن و تطابق ترسیم گشته و پیغمبر به عنوان ناطق، اصل عالم دین و کامل در ذات و فعل معرفی شده است. پس از پیغمبر، امام قائم به فعل، ذکر می شود که در ذات کامل است. امام (ع) در فعل خود به قرآن و شریعت نیازمند است و با قرآن و شریعت در نفوس آدمیان اثر می گذارد و آنان را به علم و تأویل، فرا می خواند. همان گونه که ملاحظه می شود، خلاصه کلام آنکه سبک سخن کرمانی با اسلوب سخن فلاسفه تفاوت دارد. مسئله ی اصلی کرمانی مسئله ی دین و تأویل است و از این منظر نیز به هستی و جهان می نگرد. سایر اندیشمندان اسماعیلی نیز به سبک او می اندیشند و از همین دیدگاه امور را مورد بررسی قرار می دهند.