سیر تکامل و پیدایش دین از نظر جامعه شناسان و علمای تاریخ ادیان

جامعه شناسان مانند امیل دورکهیم، اگوست کنت، و برخی از علمای تاریخ ادیان مانند تیلور و جیمز فرازر دین را فطری بشر نمی دانند و آنها برای دین و ادیان مراحل تکاملی دیگری را بیان می کنند. آنها بیشتر روی ادیان ابتدایی تحقیق نموده اند و گفته اند که به طور کلی دوران زندگی انسان را از نظر تکامل از آغاز تا کنون می توان به چهار مرحله تقسیم نمود:
مرحله جنگل نشینی
مرحله غارنشینی
مرحله چادرنشینی
مرحله کشاورزی و شهرنشینی
آنها می گویند: جهان بینی انسان در مسیر تکامل خود مراحل زیر را طی نموده است تا به حرکت کنونی رسیده است.
مرحله ادیان ابتدایی
مرحله ادیان قدیم و چندخدایی
مرحله ادیان متکامل و یک خدایی.

مقیاس آنها برای این مراحل، همانا سادگى و رشد و تعالى فکرى و روحى انسانها می باشد آنها صفات عمومى انسان‏هاى ابتدایى را به گونه زیر ترسیم نموده اند: وابستگی به جامعه و قبیله خود، زودباورى و ساده ‏لوحى، تعصب بیش از حد در مورد آداب و رسوم قومى و قبیلگى، غالبا عقاید و آداب و رسوم آنان از نیازهاى جسمانى و روانى آن‏ها سرچشمه‏ می‏گیرد. از این رو، نیاز‏هاى جسمانى و روانى، مانند گرسنگى، عشق، ترس از درد یا مرگ، میل به تعدى و تجاوز به دیگران و غیره در رسوم و آداب آنان مؤثر می باشد. با توجه به این ویژگیها، محققان مراحل فوق را اینگونه تشریح می کنند:

در مرحله ادیان ابتدایی، انسان ماقبل تاریخ که از اواخر مرحله غارنشینی شروع میشود، ابتدا می خواست از راه سحر و جادو بر طبیعت مسلط شود که اشکال بر دیوارهای غارها از جانور افتاده و زخم خورده از این نمونه است. در دوره چادرنشینی به طبیعت پرستی و تقدیس حیوانات یا همان توتمیسم (Totemism) پرداخت و به یک نیروی نامرئی بنام مانا در طبیعت و موجودات قائل شد و تصور کرد که منشأ همه حرکات و حوادث در طبیعت همان نیروی نامشخص است. توتم کلمه ‏اى است از زبان بومیان آمریکا و معناى آن ‏نشانه یا علامت است. این علامت را بومیان آمریکا براى نمایاندن حیوان یا نباتى که‏ خیال میکردند روح حامى قبیله در آن سکونت دارد به کار می‏بردند. توتم معمولا یک‏ جانور قابل خوردن، بى ‏آزار و یا خطرناک و هول ‏انگیز و به ندرت نیز یک گیاه و یا یکى از قواى طبیعت، مانند باران و آب است که داراى رابطه خاصى با تمام عشیره‏است. توتم ابتدا جد اصلى و نخستین قبیله و بعد روح محافظ و کمک کار آن به شمار میرود که به آن‏ها حکمت و حل معماها و مشکلات را الهام میکند، و در مواقع خطر، کودکان خود را میشناسد و آن‏ها را پناه می‏دهد. از این رو، فرزندان یک توتم یا توتم‏ها به عنوان یک وظیفه مقدس باید توتم خود را نکشند و یا در صورتى که‏ حیوان نباشد نابودش نکنند، و از خوردن گوشت آن و یا هر گونه استفاده دیگرى‏ اجتناب کنند، در غیر این صورت، توتم، آن‏ها را سخت کیفر خواهد کرد.

و مانا یک نیروى روحانى غیبى است که اعتقاد به آن نزد اقوام بدوى عمومیت داشت، البته در هر ناحیه و اقلیم، رسوم و آداب و واکنش‏هاى خاصى ‏داشته است، همه مردم بدوى معتقدند که یک قدرت ساکت و نامعلوم در هر شى‏ء موجود است و شبیه به یک قوه مافوق طبیعى است که به خودى خود داراى فعالیت و مافوق قوه‏ حیاتى موجود در اشیاء است. از این رو، نسل‏هاى متوالى این اقوام درباره‏ مانا به خواص و آثار سحرى شگفت ‏انگیز معتقد شده‏ اند.

و سپس در مرحله بعد به فتیشیسم (Fetishism) روی آورد. فتیش شى‏ء یا اشیایى است مانند مهره ‏ها، سنگ‏ریزه‏ ها، سنگ‏هاى فرود آمده از آسمان، استخوان‏ها، چوب‏هاى عجیب و نادر و امثال آن که مورد پرستش بدوى‏ ها بوده است، و از همان لحظه که این اشیاء به دست آن‏ها می‏رسد، در آن‏ نیروى عظیمى را مخفى می‏دانند که براى یابنده و دوستانش مفید و براى دشمنانش‏ زیانبخش است. در مرحله بعد گروههایی از قبایل اولیه به عللی معتقد شدند که همه اشیاء و موجودات مانند انسان دارای روح هستند و در همه جا از آن ارواح آزاد وجود دارد. آنها همه حوادث خوب و بد را به آن ارواح نسبت داند و شروع کردند به پرستش و تقدیس ارواح که این گونه شیوه پرستش را آنیمیسم (Animisme) یا جاندارانگارى طبیعت خوانده اند.

بنابراین نزد امت‏هاى بدوى یک نوع حس پرستش ارواح متداول بوده است، یعنى معتقد بودند که تمام‏ موجودات، اعم از متحرک یا ساکن، مرده یا زنده، داراى روحى هستند که درون آن‏ها مخفى و مستور است، نزد آنان ارواح داراى شکل و صورت و احساسات و عواطفند و از نیروى اراده و قصد برخوردارند، و اگر به خشم آیند، بى‏ اندازه خطرناک خواهند بود، و براى جلب توجه آن‏ها باید از در چاپلوسى وارد شد و به آن‏ها ابراز وفادارى و اخلاص کرد. به همین جهت انسان اولیه چون اشیاى طبیعت را داراى روح می‏دانست، و اشیاى‏ طبیعت را مرده احساس نمی‏کرد ،میان خود و طبیعت ‏به نوعى اتحاد رسید.

و سپس به تابوئیزم (Tabuism) روی آورد. کلمه تابو به معناى‏ ممنوع و حرام است و تقریبا مترادف کلمه عربی حرام عربی می باشد. عدد تابوها نزد مردم بدوى از حد شمارش بیرون است تا آن جا که ‏اشیاى مختلف و اقدام به بعضى کارها و حتى بر زبان آوردن بعضى کلمات و نام‏ها و قدم نهادن در اماکنى خاص، تابو به حساب مى‏ آید. رییس گروه یا بزرگ قبیله، تا وقتى داراى قدرت و رهبرى است، غالبا تابو است و به اعتقاد آنان، دست زدن به دن‏یا، جامه و اثاث او و حتى فرش و جایى که بر آن گام نهاده، خطرناک است. می‏توان گفت تابو، حرام‏هایى است که جنبه مرموزى دارد و علت آن از نظر منطقى‏  خودآگاهى عقلى و دینى روشن نیست، و این وجه تمایز محرمات ادیان توحیدى با تابو در ادیان بدوى است.

و در مرحله بعد به پرستش طبیعت پرداخت که مظاهر گوناگونى داشته است، از جمله سنگ ‏پرستى، گیاه ‏پرستى، جانورپرستى و پرستش عناصر عالم وجود، مانند خاک، باد، آتش و آب، و به همین جهت انسان وارد مرحله بت پرستی شد. در مرحله چندخدایی و شرک در اثر گسترش و رشد فکری انسان، ذهنش از طبیعت گذشته به خدایان متوجه و معتقد شده و تحول عمیقی در جهان بینی او بوجود آمد. و در مرحله ادیان متکامل یا یک خدایی و توحید، به وسیله ظهور پیامبران همه عقاید دینی درباره خدایان متعدد منسوخ شد و به موازات تکامل بینش دینی بشر، پیامبران دینهای متکامل و مبتنی بر توحید را تشریح نمودند.

به همین جهت نتیجه می گیرند: در طول تاریخ بشر، دین از زندگى او جدا نبوده است و به همین جهت دین‏ ریشه‏ دارترین عامل در فرهنگ بشرى است و دین در آغاز پیدایش حالت‏ ساده و ابتدایى داشته و رفته رفته به ادیان پیشرفته مبدل شده ‏است. جامعه شناسان و علمای ادیان می گویند: دین انسانها به صورت تکاملی رشد نموده است و از طبیعت پرستی شروع شده تا به بت پرستی و در آخر به خداپرستی رسیده است. آنها دین را فطری بشر نمی دانند و بیان می کنند: جهان بینی انسان به موازات رشد و تکامل فرهنگ معنوی و بینش او دائما در حال تحول و تکامل بوده است و در مسیر تکامل خود مراحلی را طی نموده است تا به حرکت کنونی رسیده است. الف: مرحله ادیان ابتدایی ب: مرحله ادیان قدیم و چندخدایی ج: مرحله ادیان متکامل و یک خدایی.

منـابـع

کلیــد واژه هــا