آیاتی از قرآن در اثبات مسأله جمع آوری قرآن در زمان حیات پیامبر(ص)

جمع آوری قرآن در زمان حیات رسول اکرم(ص) و با نظارت و مراقبت شخص آن حضرت صورت گرفته است. آیاتی از قرآن نیز این مسأله را تأیید می کند. اینک شواهدی از قرآن:

1- ما در قرآن مکرر به کلمه ی «سوره « و در یک جا به کلمه ی «سور» که به معنای سوره ها است برمی خوریم. از جمله در این آیات می خوانیم:

«و إن کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فأتوا بسوره من مثله»(بقره/23)

«أم یقولون افتراه قل فاتوا بسوره مثله»(یونس/38)

«سوره انزلناها» (نور/1)

«أم یقولون افتراه قل فاتوا بعشره بسوره مثله» (هود/13)

می دانیم که مقصود از کلمه ی «سوره» در اصطلاح قرآن، مجموعه ی آیاتی است که براساس ارتباط خاصی یا به لحاظ مصالح ویژه ای با هم مجتمع گشته و یک قسمت از قرآن را تشکیل داده اند و برای امتیاز هم به نام های مخصوص نامیده شده اند، مانند سوره ی بقره، سوره ی آل عمران و سوره ی انعام و..... بنابراین از تعبیر خود قرآن به «سوره» و «سور» معلوم می شود که آیات قرآن در همان زمان نزول و حیات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تنظیم شده و سوره سوره بوده و سوره ها نیز از هم متمایز و در بین مردم حتی مشرکین و اهل کتاب از یهود و نصاری معروف و شناخته شده بوده است. به طوری که آنها از همین طریق دعوت به مبارزه شده اند و برای عاجز ساختن آنان آوردن مانند ده سوره یا یک سوره از سوره های قرآن به آنان پیشنهاد گردیده است. چه آن که بدیهی است اگر آیات منظمه ای به نام سوره در میان مردم معروف و مبین نباشد، «تحدی» یعنی دعوت مخالفین به مبارزه – براساس آوردن مانند سوره ای ازقرآن- سخنی نامفهوم و دور از حد بلاغت و ناسازگار با حکمت متکلم حکیم خواهد بود.

2- و همچنین نامگذاری سوره ی حمد به فاتحة الکتاب که در روایات از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم رسیده است از شواهد بسیار روشن بر این حقیقت است که قرآن در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به صورت «کتاب» یعنی مجموعه ی مضبوط و مرتبی درآمده و این سوره همچنان که فعلا هست سرآغاز آن کتاب بوده است، لذا از ناحیه ی خود آن حضرت به نام «فاتحة الکتاب» یعنی سوره ی افتتاح کننده و سرگشای قرآن نامیده شده است، چه آن که مسلما نزول قرآن با این سوره افتتاح نشده است تا از آن نظر به فاتحة الکتاب نامیده شده باشد زیرا بنا بر مشهور و مستفاد از روایات، اولین سوره ی نازله بر رسول خدا  سوره ی علق بوده است. «امام رضا علیه السلام ازپدر بزرگوارش نقل کرده است که فرمود: اولین سوره ای که نازل شده است سوره ی «اقرا باسم ربک» است و آخرین سوره ی نازله، سوره ی «اذا جاء نصر الله والفتح» است». بنابراین تنها وجه تسمیه ی سوره ی حمد به فاتحة الکتاب همانا افتتاح ترتیب و تدوین قرآن به این سوره ی مبارکه در حیات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می باشد چنانکه از حضرتش صلی الله علیه وآله وسلم منقول است که فرمود: «خدای عزوجل فرموده است من فاتحة الکتاب را بین خود و بنده ام تقسیم کرده ام. پس نصف آن مختص به من است و نصف دیگر آن مربوط به بنده ام.» منظور از تقسیم چنانکه از دنباله ی حدیث استفاده می شود این است که سوره ی حمد نصفش ثناء خدا و نصف دیگرش دعای بنده است و تقاضای هدایت. «شیخ صدوق از امام عسکری علیه السلام از پدرانش از امیرالمومنین علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه ای از فاتحة الکتاب است و آن هفت آیه است و تمامش «بسم الله الرحمن الرحیم» است ]یعنی با «بسم الله» هفت آیه تمام است[. از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: خدا به من فرمود ای محمد، محققا ما به تو هفت آیه از آیات مثانی و هم قرآن عظیم داده ایم، پس خدا فاتحة الکتاب را مستقلا مایه ی امتنان بر من قرار داده و آن را برابر با ]تمام[ قرآن عظیم معرفی فرموده است و حقیقت آن فاتحة الکتاب اشرف از تمام آنچه که در گنج های عرش است می باشد».

3- سومین دلیل که ممکن است از قرآن بر این مطلب آورده شود آیه 17 سوره ی مبارکه قیامت است: «ان علینا جمعه و قرانه». کلمه ی «جمع » چنان که می دانیم به معنای «گرد آوردن» اشیاء متعدد و یا اجزاء ناهمگون شیء واحد است، به طوری که از پراکندگی و تفرق محفوظ  بماند. راغب در مفردات می گوید: (الجمع ضم الشیء  بتقریب بعضه من بعض) جمع اجزاء چیزی را به هم نزدیک کردن و با هم متضم نمودن است. کلمه ی قرآن در اینجا (به اتفاق مفسرین) مصدر است به معنای قرائت. مانند غفران و فرقان و رجحان که معنای مصدری دارند.  طبرسی (ره) می گوید: (القرآن اصله الضم و الجمع )؛ المنجد: ( قرء الی قرء ا و قرانا: جمعه و ضم بعضه الی بعض)؛ منتهی نه این که مطلق ضم و جمع را قراءت گویند، بلکه قراءت عبارت از ضم حروف و جمع کلمات است. چنان که راغب می گوید: «قرائت به هرگونه جمع کردن گفته نمی شود، بلکه مراد از آن ترتیل در کلام است، یعنی رعایت حسن انتظام و تالیف حسن بین حروف و جمل را قرائت گویند». بنابراین ذکر «قرانه» بعد از «جمعه» در آیه ی مبارکه ذکر مقید بعد از مطلق است و با توجه به این که مرجع ضمیر غائب در هر دو  جا (جمعه) و (قرآنه) وحی است، دلالت بر این دارد که قرآن که همان وحی است دو گونه جمع و ضم دارد و این دو کار مربوط به خداست.

1- جمع آوری الفاظ قرآن از آیات و سور به طوری که یک کلمه و یک حرف از آن نابود نگردد و از بین نرود و از پراکندگی و تشتت و از کم  شدن و گم گشتن محفوظ بماند.

2- ترتیب و تنظیم آیات و سور و رعایت تناسق و حسن انتظام میان الفاظ قرآن. مانند کسی که اولا اوراق پراکنده ی یک کتابی را از گوشه و کنار جمع آوری کرده و یک جا روی هم بریزد سپس آنها را- با در نظر گرفتن ارتباط بین مطالب و ابواب و فصول آن- منظم و مرتب ساخته و به صورت مجموعه ی کاملی درآورد. اینجا هم به منطوق آیه ی شریفه «ان علینا جمعه وقرانه» این دو کار از جانب خدا درباره ی قرآن به عمل آمده است: اولا «جمع» و ثانیا «قرائت» یعنی تنظیم. چه آنکه به گفته ی راغب (چنانکه گذشت): لفظ «قرائت» بر مطلق «جمع  اطلاق نمی گردد، بلکه بر خواندن کلماتی که متل و منظم به ناظام حسن باشد قرائت گفته می شود و در نتیجه معنای آیه چنین می شود: «حقیقت  آن که جمع آوری] الفاظ[ قرآن ] به طوری که چیزی از آن فورت نشود[ و ]سپس[ تنظیم و ترتیب آن ]که پس از کتابت به صورت مجموعه ی کاملی در آید[ برعهده ی ما می باشد». شیخ طبرسی نیز در مجمع البیان این معنی را برای قرآن در همین آیه به طور نقل قول آورده است و می گوید: «و قرانه ای وتایفه علی ما نزل علیک ( عن قتاده)»، یعنی ما تالیف و تنظیم قرآن را (علاوه بر جمع آن) به همان نحوی که بر تو نازل شده است به عهده می گیریم این قول از قتاده است). از مولف «کتاب مقدمه المبانی» نقل است که ذیل همین آیات شریفه می گوید: و این بهترین دلیل است که خداوند نازل کرده و جمع و نظمش را خود به عهده گرفته و به وسیله جبرئیل بر رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نازل نموده و وی را از سهو و خطا و تحریف در قرآن حفظ فرموده است. ضمنا توجه به این نکته هم مفید است با تفاوتی که بین «جمع» و «قرآن» به لحاظ خصوصیت در معنی ارائه شد، تکراری در آیه ی کریمه لازم نمی آید تا نیازمند به توجیه باشیم، آنچنان که در بعض تفاسیر آمده است. این بود آن قسمت از شواهدی که ما از قرآن توانستیم ارائه نماییم برای اثبات مسأله ی جمع و تنظیم قرآن در حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم.

منـابـع

کلیــد واژه هــا