دوران تثبیت حوزه فلسفی-عرفانی تهران

با هجرت برخی از فلاسفه و عرفا از اصفهان و همچنین از سبزوار -از شاگردان ملاهادی سبزواری- به تهران، حوزه فلسفی-عرفانی تهران رونق خاصی می گیرد که از اطراف و اکناف جهان اسلام و ایران به این حوزه آمدند تا در علوم عقلی و عرفانی بهره گیرند. و بعدها شاگردان همین حوزه موفق به تشکیل حوزه های متعددی در حکمت و فلسفه از جمله حوزه فلسفی قم و نجف می شوند. میرزای جلوه گرم کنندۀ حوزه فلسفی تهران در دوران تثبیت است که علیرغم تدریس کتب ملاصدرا دارای مشرب مشایی بوده است و آقا علی مدرس زنوزی شارح حکمت متعالیه بود که بعلت داشتن مبنایی خاص در حکمت متعالیه، او را حکیم مؤسس می نامند. آقا محمدرضا قمشه ای گرم کننده حوزه عرفانی بوده، بخصوص که قوت و قدرتی عجیب در تدریس مبانی عرفانی داشته اند. میرزا حسین سبزواری از شاگردان میرزا حاج ملاهادی سبزواری و با گرایش ریاضی بود کتب فلسفی را نیز تدریس می نموده است.

• سید الحکماء میرزای جلوه

1- هجرت به تهران:
میرزای جلوه از اصفهان بجهت شیوع تهیدستی و اصرار در عیبجویی و متعرض شدن مردمان به یکدیگر و واجب الاطاعه دانستن برخی خویش را و دلتنگی در سال 1273 ه.ق به تهران هجرت می نماید و در مدرسه دارالشفاء تهران رحل اقامت می افکند. بمدت چهل و یکسال در همین مدرسه مشغول بتدریس و تربیت شاگردان بسیار در حکمت می شوند. ابوالحسن پسر سید محمد مظهر پسر میرمحمدصادق پسر سید محمدحسین اول پسر رفیع الدین محمد پسر مهدی پسر ابوالحسن بهاءالدین محمد پسر میرزا رفیعا نائینی اصفهانی معروف به میرزا ابوالحسن در احمدآباد گجرات در ذیقعده 1238 ه.ق متولد شد و در هفت سالگی بهمراه پدر به اصفهان می آید و پس از رحلت پدر و از دست دادن ثروت وی، چندی به بازیگوشی و بازی مشغول بوده تا روزی به آسیابان برخورد می کند و او، میرزا ابوالحسن را نصیحت می کند و از اجداد بزرگ و عالم او یاد می کند، که در میرزا اثری عمیق می گذارد، آنطور که همان روز عازم حرکت به اصفهان می شود و پس از طی مقدمات نزد میرزا حسن نوری -پسر آخوند ملاعلی نوری- و آقا میرزا حسن چینی (متوفی 1264) معروف به مولانا و آخوند ملاعبدالجواد تونی مدرس کبیر و حاج ملاجعفر لنگرودی که هر سه از شاگردان آخوند ملاعلی نوری بوده اند تلمذ می کند و سپس به تهران می آیند. جلوه در تهران جلوه بسیار داشت و رجال و اعیان به دوستی با او افتخار می کردند. چه بسیار دانا و هم بسیار شیرین سخن و خوش بیان و با عزت نفس و بزرگوار بود حتی ناصرالدین شاه در همان اتاق مدرسه دارالشفاء بملاقات او می رفت، گاه می شده که از پذیرش او عذر می آورده است. صاحب المآثر و الآثار درباره میرزای جلوه آورده که: «آقا میرزا ابوالحسن، اصفهانی اصلا، طهرانی مسکنا، مشهور به جلوه امروز از عظماء حکمای اسلام و استادان عالی مقام یاد می شود».

آثار برجا مانده از میرزای جلوه به سه بخش تقسیم می شود که شامل بر تصحیحات، تعلیقات و رسالات است. از جمله مزایای علمی میرزای جلوه دقت در خواندن متن و تصحیح آن قبل از تدریس بوده است، بطوریکه مرحوم مدرسی چهاردهی بنقل از میرزا طاهر تنکابنی آورده که: «شادروان آقا میرزا محمدطاهر تنکابنی حکیم بزرگوار عصر، حکایت کرد مرا که پس از وفات آقا محمدرضا قمشه ای چون بدرس میرزا ابوالحسن جلوه رفتم کتاب تمهیدالقواعد ابن ترکه را شروع بخواندن کردیم میرزا را عادت بر این بود که تا کتابی را تصحیح نمی کرد شروع به بحث در آن تحقیق / آشنایی با حوزه فلسفی / عرفانی تهران نمی نمود. آقا میرزا طاهر می گفت: می دیدیم آن تمهید القواعدی که نزد آقا محمدرضا خوانده بودیم صفحه بصفحه و گاهی سطر بسطر افتاده داشت و او به نیروی بیان عرفانی، مباحث کتاب را تقریر می نمود».

میرزای جلوه از منتقدان فلسفه ملاصدرا است که ایرادهای او را سطحی می انگارند و تعلیقات او بر اسفار در بعضی جاها در واقع کتابشناسی و اشاره به منابع و مراجع اسفار می باشد. شیخ یحیی دولت آبادی آورده که: «در فلسفه پیروی از مسلک مشائین می نماید. تألیفات ابن سینا را بزرگ شمرده بتدریس آنها افتخار می کند. کتب متأخرین مخصوصا ملاصدرای شیرازی را تدریس می کند، اما اهمیت به آنها نمی دهد، خصوصا به اسفار که آن را جمع آوری شده از کتب دیگران می داند و تألیف آن کتاب را به اینصورت که هست به شاگردان صدرالمتألهین نسبت می دهد که پس از رحلت او جمع نموده باشند». از دیگر آثار ارزشمند میرزای جلوه تعلیقه شفاست که مرحوم مدرسی چهاردهی در اینباره آورده که: «از مزایای حواشی میرزای جلوه این است که اولا حتی الامکان تفسیر کلام شیخ به کلام خود اوست و مطلبی را که (شیخ) در یک جا مجمل گذاشته، در جای دیگر که آنرا شرح داده است، آن شرح موضوع را عینا نقل می کند و در هر موضع کتاب، مهمات مطالب مربوط به مطلب را عینا از کتب قدماء در تأیید یا توضیح و یا رد و ایراد مطالب متین بعین الفاظ نقل نموده و نام آن مآخذ حواشی را هم در پایان یاد کرده است».

2- آثار و شاگردان
جملگی آثار میرزا ابوالحسن جلوه که تاکنون شناسایی شده بیست و شش اثر می باشد که در تاریخ حکماء و عرفای متأخر بر ملاصدرا تألیف استاد ارزشمند صدوقی سها مذکور است و در همین کتاب هشتاد و شش تن از شاگردان میرزای جلوه ذکر شده اند که برخی از آنان را در اینجا یاد می نماییم:
1ـ سیدالحکماء آقا سید حسین حکیم بادکوبه ای؛
2ـ سیدالحکماء آقا میر سید شهاب الدین النیریزی؛
3ـ حکیم آقا میرزا طاهر تنکابنی؛ چنانکه خود آورده است که:
«حقیر در شعبان 1305 پس از وفات استاد فاضل عارف کامل آقا محمدرضا قمشه ای در مجمع افادت این سید بزرگوار شتافتم... تا اواخر عمرش که سنه 1324 باشد...».
4ـ حاج فاضل رازی تهرانی؛
5ـ شیخ الحکماء عبدالحسین رشتی؛
6ـ عبدالمجید میرزابن علی نقی میرزا از نسل فتحعلی شاه قاجار؛
7ـ آقا شیخ عبدالنبی نوری تهرانی؛
8ـ آقا میرزا علی اکبر حکیم اردکانی یزدی؛
9ـ آخوند ملامحمد هیدجی زنجانی؛
10ـ شیخ المشایخ آقا شیخ محمدباقر اصطهباناتی شیرازی؛
11ـ سیدالاولیاء سید موسی زرآبادی قزوینی.
خلاصه اینکه جلوه در مدت عمر زن نگرفته مجرد زیست؛ تا اینکه در شب ششم ذیقعده در خانه حاج محمدکاظم ملک التجار واقع در بازار بین مسجد شاه و مسجد جامع در سال هزار و سیصد و چهارده وفات یافت. آن گنج حکمت را در ابن بابویه در جوار شیخ صدوق (ره) در دل خاک پنهان کردند.