نقش والدین در تربیت مذهبی کودکان

اهمیت عبادت در کودکی

بارها شاهد آن بوده ایم که برخی افراد عبادات و نماز کودکان را نوعی بازی تلقی می کنند و آن را فاقد ثواب و اجر الهی می شمارند. حال آن که چنین نیست و قطعا عبادت در کودکی نیز حسناتی به همراه دارد. پس خوب است بدانیم که واجبات بزرگسالان و اعمال مستحبی آنها برای کودکان مستحب است و گناهان آنها برای کودکان مکروه بوده و مباحات برای هر دو امری مباح است. حال اگر ترتیبی اتخاذ شود که کودکان دریابند انجام عبادت و نماز آنها، در پیشگاه خدا اجر خواهد داشت، رغبت بیشتری برای انجام عبادت خواهند داشت. از طرف دیگر انجام عبادت ها در کودکی موجب ملکه شدن آنها می گردد و چنین کودکانی در بزرگسالی عبادات را با سهولت بیشتری انجام می دهند. اما آنان که تا هنگام بلوغ نماز نخوانده اند، این کار را با دشواری بیشتری انجام می دهند.
پس اگر بخواهیم کودکان با عبادات خو بگیرند، باید دوره کودکی آنها را مغتنم بشماریم. مسئله دیگر این است که وقتی کودکی از دوران نوباوگی به عبادت روی بیاورد و برای انجام آن به مسجد و سایر اماکن مذهبی برود، از همان زمان، با چنین فضاهایی انس می گیرد و با انسان های با ایمان مأنوس می شود. انس با فضاهای مذهبی و با نیکان مانع گرایش به ورطه های فساد و نابودی گشته، انسانها را از دوستی با بدان برحذر می دارد و فرد با چنین خصوصیاتی به صلاح و زندگی پاک نزدیک تر می شود. پس برای تربیت دینی کودکان باید از همان کودکی دست به اقدام زد تا آداب و رسوم و عبادات دینی در دل فرزندان پا بگیرد. به همین دلیل باید نقش هایی را در امر تربیت مذهبی فرزندان و اقامه نماز توسط آنان ایفا کنیم. این نقش ها عبارتند از:

والدین چه نقشی در تربیت مذهبی کودکان دارند؟

1- نقش تمهیدی (مقدمه چینی)
برای زمینه سازی اعمال عبادی و نماز در کودکان باید نخست تمهیداتی فراهم بشود و در امر تربیت مذهبی فرزندان باید اقداماتی به عمل آید. پیامبر (ص) چنین عمل کرد: به هنگام تولد امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در گوش راست آنان اذان و در گوش چپ این عزیزان اقامه خواند که هردو عمل مستحبی قبل از نماز هستند. امام چهارم (ع) در روایتی می فرمایند: «وقتی که کودک شما به سن سه سالگی رسید، به او بگویید که کلمه لااله الا الله را بگوید. وقتی که به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز رسید به او بگویید که نام پیامبر (ص) یعنی "محمد" را بر زبان جاری کند و وقتی که به سن چهار سالگی رسید به او بگویید که بر پیامبر (ص) درود بفرستد (شایان توجه است که این دو کار را در نماز به خوبی می یابیم). در پنج سالگی او را روی به قبله بنشانید، و در 6 سالگی رکوع و سجده را به او بیاموزید و در هفت سالگی شستن دست ها را به وی آموزش بدهید.» (که کنایه ازوضو گرفتن است) امام صادق (ع) حتی در مورد روزه می فرمود: «ما کودکان خود را در سحرگاهان بیدار می کنیم تا روزه بگیرند، اما در طول روز هر وقت که خواستند می توانند افطار نمایند.» مراد امام (ع) آن است که بدین ترتیب باید کودکان را عادت داد تا به تدریج تمرین روزه داری نمایند و این امر آنها را برای روزه داری کامل به هنگام بلوغ و تکلیف آماده می کند.

2- نقش الگوی
کودکان در تقلید پذیری شهره اند. آنها بسیاری از رفتارها و حرکات را از طریق تقلید کردن از دیگران و بزرگترها می آموزند. به همین دلیل می گویند وقتی که قصد آموزش رفتاری را به کودکان دارید، الگوی خوبی از آن رفتار را در معرض دید آنان قرار بدهید تا آنها به تبعیت از الگو بپردازند. علی (ع) فرمود: «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم؛ مردم را با غیر زبان هایتان به راه خدا دعوت کنید.» ایشان دعوت با عمل را مؤثرتر از دعوت از طریق سخن می دانست. سعدی نیز می گوید:
بزرگی سراسر به گفتار نیست *** دو صد گفته چون نیم کردار نیست
خداوند برای هدایت انسان ها، الگویی ارزشمند و متعالی در معرض دید آنها قرار داده است و می فرماید: «و قد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنه؛ قطعا براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست.» (احزاب/ 21) پس به درستی که پیامبر (ص) برای شما اسوه ی نیکویی است. پیامبر علاوه بر انجام واجبات و خواندن نمازهای واجب، به امور مستحبی توجه وافری داشت و به نوافل نیز می پرداخت. (شایان ذکر است که برپا داشتن نماز شب بر پیامبر (ص) واجب بوده است.) ما نیز در مقام والدین، اگر می خواهیم فرزندان خوبی تربیت کنیم که نماز را برپای دارند، باید خود در مقابل آنها به عبادت و نماز قیام کنیم. هر چند که دعوت آنان به نماز لازم است، اما آثار عملی عبادت که در معرض دید آنان قرارمی گیرد، تاثیر دعوت را دو صد چندان می کند. این روش را در تعلیم و تربیت، روش اسوه سازی می گویند.
در روان شناسی نیز بندورا از آن تحت عنوان "سرمشق دهی" یاد می کند. او به هنگام بحث از نظریه یادگیری اجتماعی از یادگیری مشاهده ای سخن به میان می آورد. کودکان با مشاهده والدینی که به اعمال نیک، عبادت و نماز می پردازند، به تقلید و تکرار آن رفتار مبادرت می کنند. حتی تقلید در بعد اجتماعی نیز معنی دار است و از آن تحت عنوان تقلید اجتماعی یاد می کنند.

3- نقش تبلیغی
از دیگر نقش ها و وظایفی که بر عهده والدین است، نقش تبلیغی است. امروزه آیین ها و کیش هایی که غیر الهیند و افکار بت پرستانه را در دنیا تبلیغ می کنند، کم نیستند. این آیین ها منادی نجات بشر بوده، وعده های فریبنده ای به مردم دنیا می دهند. همه آنها سعی می کنند که با جاذبه های تبلیغ، مردم را به سوی مسلک و مرام خود دعوت نمایند. برای مثال، در اینترنت به مقالات فراوانی درباره این نوع کیش ها و فرقه های ضاله و گمراه کننده برمی خوریم که از الفاظ فریبنده بهره می جویند.
راه هموار است و زیرش دام هاست *** قحطی معنا میان نام هاست
لفظ ها و نام ها چون دام هاست *** لفظ شیرین ریگ آب عمر ماست
سالانه عده ی زیادی با تأثیر پذیری از تبلیغات به مرام ها و مسلک های مختلفی می گروند. پس اگر آثار تبلیغات تا این حد زیاد است و تا آن حد کارایی دارد که مردم را به تغییر مسلک و مرام می کشاند، می توان به نحو احسن در جهتی سازنده از آن بهره جست و با سخن گفتن درباره دین، عبادات و نماز و احکام آن، کودکان را به سوی عبادت جذب کرد. در قرآن نیز بر این معنا تأکید شده است و خداوند پیامبر (ص) را مورد خطاب قرار داده، می فرماید: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک؛ ای پیامبر ابلاغ کن آن چه را که از سوی رب و پروردگارت برتو نازل گشته است.» (مائده/ 67) مراد در این جا ابلاغ مسئله امامت علی (ع) است، و تبلیغ رهبری دینی و ولایت علی (ع) تا آن درجه از اهمیت برخوردار است که می فرماید: «و ان لم تـفعل فـما بـلغت رسالته؛ و اگر آن را ابلاغ نکنی، رسالت خود را به نحو اکمل ابلاغ نکرده ای.» (مائده/ 67) آن روزی که این تبلیغ صورت می پذیرد خدای تعالی آن را به عنوان کمال دین دانسته، می فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا؛ امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت‏ خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما [به عنوان] آيينى برگزيدم.» (مائده/ 3) نتیجه آن که این همه اهمیتی که امر تبلیغ در اسلام دارد و بزرگان و معصومانی چون علی (ع) قربانی تبلیغ دین خدا گشته اند، ما را بر آن می دارد که به تبلیغ دین در خانه و بیان اهمیت نماز بپردازیم و اگر چنین نکنیم قطعا بچه ها به سوی عبادت و نماز گرایش چندانی پیدا نمی کنند.

4- نقش تبشیری، تشویقی و تقویتی
مراد از تبشیر، آگاه کردن فرد از آن است که اگر کار خوبی انجام بدهد، در پایان به آن عطیه ای (پاداش) داده خواهد شد و خدای تعالی از این روش برای ترغیب بندگان به امور نیک استفاده کرده است، در آن جا که می فرماید: «و فاکهه مما یتخیرون؛ و ميوه از هر چه اختيار كنند.» (واقعه/ 21) و دیگرانی را که در سطوح بالاتری هستند به کسب رضای معبود وعده داده، می فرماید: «رضی الله عنهم و رضوا عنه؛خدا از آنان خشنود است و [آنان نيز] از او خشنود.» (بینه/ 8) و کسب رضایت خدا امرارزشمندی است و لذا در قرآن می فرماید: «و رضوان من الله اکبر؛ سراهايى پاكيزه در بهشتهاى جاودان.» (توبه/ 72)
پس می توان برای جلب نظر فرزندان به سوی عبادت و نماز، از تبشیر استفاده کرد. مانند پدری که به کودک خود می گوید: «اگر نماز بخوانی برایت فلان لباس را می خرم.» او بدین ترتیب از روش تبشیر بهره جسته است، ولی در مورد کودکان باید تحقق وعده ها نزدیک و سریعا قابل حصول باشد. مراد از تشویق آن است که پس از اتمام نماز به فرزندمان چیزی عطا کنیم. این امر موجب دوام عبادت و استمرار توجه به فریضه نماز می گردد.
کودک با دریافت پاداش تمایل بیشتری به انجام عبادت از خود نشان می دهد و باید به تدریج که بزرگتر می شود، سخن از اهمیت و فلسفه نماز نیز به میان آورد تا عادت کردن به اقامه نماز همراه با فهم و درک بهتر از این عبادت باشد. در تشویق کودکان باید دقت کنیم چیزی که در اختیار کودک قرار می دهیم مورد علاقه وی باشد. این امر در مورد تبشیر و تقویت نیز صادق است. منظور از تقویت آن است که در اختیار کودک چیزی را قرار بدهیم که موجب احتمال افزایش رفتار در او بشود و تفاوت آن با تشویق دراین است که تشویق موجب افزایش عمل نمی شود، اما تقویت می تواند چنین پیامدی را در برداشته باشد. بدین ترتیب اگر چیزی در اختیار کودک قرار بدهیم و باعث افزایش عبادت و نماز در وی بشود، آن چیز نقش تقویت کننده دارد. نتیجه آن که باید برای تشویق و ترغیب فرزندان به امور عبادی از تبشیر، تشویق و تقویت کردن بهره بجوییم و حتما برای اعطای شی ء به کودک، بر اثر تجربه به امور مورد علاقه وی شناخت پیدا کنیم تا شاهد تاثیر فراوان آن باشیم.

سهولت

5- نقش تسهیلی (سهولت بخشی)
انجام عبادت و نماز به صورت کامل و تفصیلی و به جای آوردن تمامی شرایط آن کار دشواری است. لذا به منظور ترغیب کودکان می توان درعبادات آنان تسهیلاتی در نظر گرفت. همان گونه که امام صادق (ع) فرمود کودکان خود را در سحرگان بیدار کنیم تا روزه بگیرند اما در طول روز هر وقت که خواستند می توانند افطار نمایند. در اینجا ملاحظه می شود که با توجه به طاقت کم کودکان برای روزه داری و عدم توان گرفتن روزه کامل، آنها را تشویق می نماییم به مقداری که می توانند روزه بگیرند. برای نماز خواندن کودکان نیز می توان تسهیلاتی فراهم ساخت. برای مثال، تهیه آب ولرم در آن جایی که آب خانه سرد است. این امر به ویژه برای خواندن نماز صبح توسط کودکان ضرورت دارد. پهن کردن جانماز آنها، یا مختصر کردن برخی از ادعیه در قنوت و اموری نظایر اینها می تواند انجام عمل عبادی توسط کودکان را سهولت بخشد. البته با افزایش سن آنان می توان بر کیفیت عبادت های آنها افزود و سطح راز و نیاز آنان را با خالق اعتلا بخشید؛ اما تحمیل عبادت های سخت و دشوار و ایجاد سختی های فراوان که با توان و سن آنها متناسب نیست می تواند موجبات زدگی از دین را فراهم سازد.

6- نقش تذکر و یادآوری
به طور قطع کودکانی که به تازگی به عبادت و نماز رو آورده اند ممکن است اوقات نماز را فراموش کنند و گاه ناخواسته نماز خود را در وقت مناسب نخوانند. به منظور پیشگیری از بروز چنین امری، باید در نظر داشته باشیم که گاه تذکراتی را به چنین کودکانی بدهیم، اما تذکراتی ملایم و لطیف. برای مثال: پسرم الان موقع نماز ظهر است، عزیزم بیا نمازت را بخوان. ضرورت تذکر از آن جهت روشن است که کودکان در شناخت وقت و زمان، به قابلیت و توانایی های کافی دست نیافته اند. چنین تذکراتی می تواند عبادت و نماز را به آنان یاد آوری کند و با عوامل زمینه ساز قبلی و ایفای نقش هایی که قبلا ذکر آنها رفت، انجام به موقع نماز را توسط آنان ممکن سازد. ولی اگر تذکرات به موقع والدین نباشد گاه کودک دچار فراموشی شده، از اقامه نماز باز می ماند. وجود تذکرات لطیف و سازنده امری مفید و لازم است و حتی درمورد بزرگ ترها نیز مصداق خواهد داشت. چنان که قرآن می فرماید: «فذکـر ان نفعت الذکری؛ پس پند ده اگر پند سود بخشد.» (اعلی/ 9) و در آیه دیگری می فرماید: «فذکر، ان الذکری تنفع المومنین؛ و پند ده كه مؤمنان را پند سود بخشد.» (ذاریات/ 55)

7- نقش حمایتگری
کودکان گاه در حین اجرای عبادت یا به هنگام برخورد با دیگران ممکن است دچار شبهاتی در مورد نماز و عبادت بشوند. همچنین ممکن است نکاتی که می شنوند باعث تردید آنان شده، آنها را از خواندن نماز و انجام عبادت باز دارد. لذا به منظور حفظ تمایل و اشتیاق آنها به عبادت، باید در صدد حمایت از آنها برآمد و پاسخ این شبهات را با نگرشی علمی و عقلانی داد تا در خور فهم کودک باشد و حتما باید به زبانی ساده بدان پرداخت تا مشکلاتی که نسبت به انجام عبادت و نماز در ذهن کودک بروز کرده است برطرف شده، با آرامش و طیب خاطر به عبادت بپردازد. باید برای کودکان گفته شود که وقتی آنها نمازمی خوانند خداوند به آنان حسناتی می دهد و آنها را بیشتر دوست می دارد. پس کودک برای انجام عبادت و ادامه دادن آن نیازمند حمایتگری بزرگ ترهاست و حمایت فکری و معنوی آنها کودکان را در انجام عبادات استوار می گرداند.

نتیجه

نماز خواندن در دین مبین اسلام اهمیت شایانی دارد. نماز ستون دین معرفی شده و آدمی را از زشتی ها و منکرات باز می دارد، چرا که حق تعالی در قرآن می فرماید: «ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر؛ نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى‏ دارد.» (عنکبوت/ 45) از سوی دیگر، برای حفظ ارزش والای نماز، علی (ع) در محراب و حسین بن علی (ع) در صحرای مالامال از عشق کربلا به شهادت رسیدند. خداوند می فرماید: «اقم الصلوة لذکری؛ نماز را برای ذکر من برپا دار.» (طه/ 14) و ذکر را زمینه لازم برای ارائه لطف دانسته و فرموده: «و اذکرونی اذکر کم؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.» (بقره/ 152) و مراد از یاد، برخوردار کردن بندگان از الطاف مزید خویش است.
نماز رمز دست یافتن به فلاح و رستگاری است: «قد افلح المومنون* الذین هم فی صلوتهم خاشعون؛ به راستى كه مؤمنان رستگار شدند. همانان كه در نمازشان فروتنند.» (مؤمنون/ 1- 2) و اگر انسانها ایمان بیاورند خدا درهای رحمت و برکت را از آسمآنها و زمین برآنها می گشاید و لذا فرمود: «و لو ان اهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض؛ اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى ‏گشوديم.» (اعراف/ 96) نماز رمز این گشایش ها و برکت هاست و مددکار انسان در شرایط سخت محسوب می شود.
بیهوده نیست که ابن سینا این فیلسوف بزرگ مسلمان به هنگام برخورد با مشکلات و مسائل پیچیده ای که قادر به حل آنها نبود رو به سوی خالق می کرد و نماز می خواند و به برکت این نماز، خداوند مساعدت می نمود و معما گشوده می شد. رمز این حرکت و تلاش ابن سینا را می توان در این آیه کریمه یافت که می فرماید: «استـعینوا بالصبر و الصلوة؛ از نماز و روزه کمک و استعانت بجویید.» (بقره/ 45) پس نماز را یاوری قدرتمند و حاوی فواید دنیوی و اخروی فراوان بدانیم. با چنین نگرشی باید به تشویق و ترغیب کودکان بپردازیم تا این عبادت حیات بخش از کودکی با وجود آنها عجین گردد و سلامت دین و دنیا و جهان آخرت آنان در پرتو آن تأمین شود. والدین نیز برای تحقیق این امر در نزد ذات باری صاحب اجر خواهند بود.