جایگاه دین شناسی تطبیقی در قرآن و سنت

ادله کلی دعوت به فراگیری دانش و سیر در زمین مانند: «قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبة الذین من قبل کان أکثرهم مشرکین؛ بگو: در زمین بگردید و بنگرید فرجام کسانی که پیشتر بوده (و) بیشترشان مشرک بودند، چگونه بوده است» (روم/ 42). و نیز دعوت به تعمیق آگاهی ها و تلقی محققانه از دین: «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون إنما یتذکر أولوا الألباب؛ بگو: آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟ تنها خردمندانند که بپذیرند» (زمر/ 9). و نیز: «قل هل یستوی الأعمى و البصیر أ فلا تتفکرون؛ بگو: آیا نابینا و بینا یکسان است؟ آیا تفکر نمی کنید؟» (انعام/ 50) این فقره را نیز شامل می شود.
و یا «العلم حیاة الاسلام و عماد الدین؛ دانش زندگی بخش اسلام و ستون دین است» (رسول اکرم (ص)، کنز العمال، خ 28661). «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه؛ پس بشارت بده بندگان مرا که سخنان را می شنوند و از بهترین آنها پیروی می کنند» (زمر/ 17-18). «خذ الحکمة ممن اتاک بها، و انظر إلی ما قال و ما تنظر إلی من قال؛ حکمت را از هرکس که حامل آن بود فراگیر، و به محتوای آنچه می گوید توجه کن نه به گوینده سخن» (امام علی (ع)، غرر الحکم). «خذوا الحق من اهل الباطل، و لاتأخذوا الباطل من اهل الحق، کونوا نقاد الکلام؛ حق را از اهل باطل فراگیرید، و(لی) باطل را از اهل حق فرانگیرید، شما نقد کننده سخنان باشید» (مسیح (ع)، بحار الانوار، ج 2 ص 96).
این نمونه ها تنها بخش کوچکی از سلسله آموزه های دینی در دعوت به گسترش آگاهی ها و توجه عالمانه و معرفت شناسانه به دین است. در حقیقت، اسلام به عنوان دین خاتم، نقطه عطف دین و دینداری را رقم زده است و آن را وارد مرحله جدیدی از تمدن بشری کرده است که در آن حجت مبنا، دانش، تحقیق و استدلال است. از این قرار، این دانش بشری، در میان آموزه های دینی از پشتوانه نظری مستحکمی برخوردار است. به علاوه می توان مصادیقی از مطالعات تطبیقی را نیز در میان آموزه های دین اسلام ردیابی کرد، چنان که در آیه 64 سوره آل عمران می فرماید: «قل یا أهل الکتاب تعالوا إلى کلمة سواء بیننا و بینکم...؛ بگو ای اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است...»، و در واقع تلاشی در راه معرفی مهمترین نقاط مشترک بین ادیان الهی است، در کتاب روایی تحف العقول نوشته ابن شعبه طرفی نیز احادیثی نقل شده است که از طرف خداوند متعال به حضرت موسی و حضرت عیسی وحی شده است. که البته غیر از کتب آسمانی آنها است. و پیش از آن نیز در قرآن کریم، می توان به آیاتی اشاره کرد که خداوند از زبان پیامبران پیشین، حقایقی را اعلام می کند. هر چند آیات و روایاتی نیز یافت می شوند که با رویکردی نقادانه به آموزه های سایر ادیان توجه کرده اند، آیاتی همانند 64 مائده، 30-31 توبه و... که یا در اهل کتاب درباره قدرت الهی و نیز فرزند داشتن خدا را باطل اعلام می کند. آیات و روایات تحریف کتب آسمانی پیشین نیز بخشی از این رویکرد نقادانه است.

مقایسه با علوم غیراسلامی
اینکه یک محقق دین شناس که خود شخصا مؤمن نیست، چگونه می تواند روح یک سنت دینی را درک کند و در آن وارد شود، امروزه نیز مانند یک قرن پیش، موضوع بحث است. در مورد ادیان بسیار گذشته، این مسأله به ندرت حاد می شود، چرا که شواهد آن منحصر است به متون و یادگارها، و بعد وجودی آن ادیان را باید با استنباط و استنتاج دریافت. ولی در عصر حاضر، غالبا چنین تلقی می گردد که هیچ صورت خاصی از دین را عمیقا نمی توان فهمید مگر از درون. اما پژوهشگر بیگانه و غیرمؤمن به یک دین ممکن است تنها از نظر عقلی و فکری بسیاری چیزها را در باب یک سنت دینی معین، از تاریخ، ساختار و زمینه اجتماعی یک دین بداند و حتی دانش او  بسی بیشتر از یک مؤمن به آن دین، یعنی پژوهشگر خودی باشد و در عین حال از نظر عاطفی نسبت به کلیه دعاوی آن سنت در مورد وحی و الهام ربانی، و منشأ وحیانی بی اعتنا باشد. گو اینکه آنجا که چنین انس و همدلی ای نباشد، دشوار می توان وسیله ای برای کسب و آموزش آن پیدا کرد. این معمانما و پارادوکس در تحلیل دین شناسی تطبیقی به عنوان یک دانش اسلامی وجود دارد. اگر چه این دانش در حوزه علوم و تفکر دینی اسلامی شیعی، به دلیل رهیافت های توسعه یافته ائمه هدی (ع) می تواند زوایای تاریکی که دیگران از کشف و درک آن ناتوان بوده اند را روشن کند. که برخی از نمونه های آن در بخش قبلی مورد اشاره قرار گرفت. بنابراین می توان گفت دین شناسی تطبیقی اگر بخواهد یکی از علوم اسلامی باشد، جهت گیری آن تایید حقایق اسلام و نیز باورهای اصیل همه ادیان الهی هم چون توحید و معاد می باشد، و در ضمن نگاهی انتقادی را نیز به همراه دارد، اگر پژوهش های دین شناسی تطبیقی فقط به قصد شناخت و تحلیل ادیان صورت بگیرد، متصف کردن آن به اسلامی و یا غیر آن، وجهی نخواهد داشت.