مفهوم و تاریخچه دین شناسی تطبیقی

تعریف
دانش ادیان یا مطالعه علمی دین که به آن دین شناسی تطبیقی نیز اطلاق می شود، یک علم تجربی و استقرایی با روشی توصیفی و تحلیلی و با تأکید بر سیر تاریخی و مقایسه سنت های دینی است. به بیان دیگر، دین شناسی تطبیقی را شاید بتوان مطالعه تطبیقی ادیان و یا بررسی و مقایسه ادیان بزرگ دنیا و به معنی دقیق تر، مطالعه ویژگی های مهم ادیان گوناگون جهان به شیوه کاملا علمی و عینی و بدون پیش داوری است. از این رو برای مطالعه علمی در زمینه ادیان، محقق بایستی نسبت به ادیان دیگر (غیر از دین خود) احساس همدلی بیشتری داشته باشد و سعه صدر نسبت به ادیان دیگر جزء ضروری مطالعه علمی ادیان دیگر است. در عین حال این مطالعه باید توأم با بیطرفی معقولانه باشد. یک مطالعه واقعی و علمی باید مطالعه ای توصیفی و مقایسه ای درباره موضوعات گوناگون و به شیوه ای علمی و تا حدی ارزش گذارانه و انتقادی نیز باشد. در عین اینکه باید نهایت کوشش خود را برای رعایت انصاف نسبت به تمامی ادیان به عمل آورد.

برای وضوح بیشتر باید توجه نمود رشته ادیان، با علم کلام و الهیات متفاوت است، همانگونه که با فلسفه الهی و فلسفه دینی نیز تفاوت دارد. به ویژه آن که رشته ادیان با الهیات مدافعه گرانه و رشته دفاعیات کلامی کاملا مغایرت دارد. البته الهیات خود بخشی از رشته ادیان است، چنانچه فلسفه دین نیز بخش دیگری از این رشته است. دین شناسی تطبیقی با تاریخ ادیان نیز متفاوت است؛ چرا که این رشته به بررسی و مطالعه دقیق اعتقادات و آداب و جهان بینی ادیان می پردازد در حالی که تاریخ ادیان همانگونه که از نامش پیداست، خاستگاه ها و پیدایش و سیر و تحولی هر دین را در طول تاریخ بدون مقایسه با ادیان دیگر، چه معاصر و یا غیرمعاصر با آن دین بررسی می کند تا عقاید و اعمال مهم آنها روشن شود. در اینجا تذکر این نکته ضروری است که برای تحقق اهداف تطبیق ادیان بایستی در ابتدا به فراگیری تاریخ و سیر تحول ادیان پرداخت، چرا که بدون شناخت کامل ادیان مورد تحقیق نمی توان آنها را به خوبی با هم مقایسه نمود.

موضوع دین شناسی تطبیقی
موضوع مشخص این رشته از علم، شناخت توصیفی و استقرایی ادیان با توجه به سیر تاریخی و موقعیت اجتماعی و محتوای فلسفی و اندیشه ای آنها است. یعنی نگرش تجربی و جامعه شناسانه به ادیان، و حاصل پس از تحقق آنها و بررسی مقایسه ای آنها در سطوح مختلف اعتقادی، اخلاقی و حقوقی وظیفه این رشته است.

فایده و کاربرد دین شناسی تطبیقی
هدف دین شناسی تطبیقی تنها بررسی و تطبیق غیرمغرضانه ادیان در کنار یکدیگر است تا هر چه بیشتر پیروان ادیان را به یکدیگر نزدیک نماید، نه آنکه بر نقاط ضعف یا قوت هر دین تأکید نماید. همان طور که گذشت، بدون آشنایی کامل نسبت به ادیان مورد بحث نمی توان به این هدف نایل شد؛ بنابراین گام نخست، شناخت کامل هر دین و گام بعدی در کنار هم قرار دادن نقاط مشترک و گام سوم توجه به نقاط افتراق ادیان است تا بتوان از بسیاری از اختلافات و منازعات میان پیروان این ادیان جلوگیری نمود تا آنان بتوانند در محیطی توأم با آرامش و صفا در کنار یکدیگر زندگی کنند.

تاریخچه دین شناسی تطبیقی
دین شناسی تطبیقی دانش نوینی با بیش از یک قرن حیات است. این رشته به عنوان مطالعه علمی ویژگی های متفاوت ادیان گوناگون جهان، در بعد تطبیقی، زمانی متولد شد که به تدریج شماری از متفکران غربی به ادیان شرقی به عنوان گونه هایی از میراث ارزشمند بشری نگریستند و از آن پس این دانشمندان نیاز به بررسی تطبیقی ادیان و اهمیت آن را درک کردند.

هرچند ریشه های این رشته علمی به یونان باستان می رسد، اما در دوران معاصر در قالب علمی مستقل شکل گرفته و به شاخه های متعددی مانند جامعه شناسی دین، روانشناسی دین، فلسفه دین و... تقسیم شده است. مطالعات این رشته بیشتر برگرفته از رشته های زبان شناسی، تاریخ، قوم شناسی، مردم شناسی و بسیاری از رشته های دیگر علوم انسانی و علوم اجتماعی است. نخستین کرسی دانشگاهی رشته ادیان در سال 1873 در ژنو و سپس در هلند، بروکسل، فرانسه و آلمان تأسیس شد. تا سالیان اخیر کتاب هایی که درباره تطبیق ادیان به چاپ می رسید، به طور عمده متعلق به دنیای غرب بود که در آنها تعصب زیادی نسبت به اندیشه مسیحی وجود داشت و پیوسته تلاش می شد تا با محکوم نمودن ادیان غیرمسیحی، به نگرش مسیحی حجیت بخشیده شود، اما با گسترش روابط فرهنگی ملت ها و سیر نزولی گستره سلطه سیاسی غرب، نگاه محققین کم کم به سوی بی طرفی کشیده شد و عقاید ارزنده ای در این زمینه ارائه شد، اگرچه هنوز این عقاید دارای صبغه ای مسیحی است. در آخرین ربع قرن بیستم، رهیافت های گوناگونی در علوم اجتماعی و علوم انسانی در کانون توجه بوده و لاجرم بر دین پژوهی اثر نهاده است. رهیافت های جدید را می توان در اصطلاحاتی چون ساختار، نماد (یا نشانه) و نظام (سامانه) خلاصه کرد. این اصطلاحات در عصر جدید در بند رشته های نوینی چون زبان شناسی ساختاری، نشانه شناسی و سیبرنتیک (فضای مجازی) است. در دنیای اسلام تلاش هایی در زمینه مطالعه تاریخ ادیان خیلی پیشتر از آن آغاز شده بود. اما جنبه های تطبیقی ادیان به شکل امروزین آن کمتر مورد توجه واقع شده است. در ایران اگرچه در سال های بسیار دور کسانی مانند ابوریحان بیرونی تلاشی اندک در جهت تطبیق ادیان شناخته شده، صورت دادند، اما مطالعه و تحقیق به شکل علمی آن در دهه های اخیر آغاز شده است. تحصیل در رشته ادیان و عرفان در دانشگاه های ایران به کمتر از حدود نیم قرن می رسد و کتاب های تألیف و چاپ شده در این رشته نیز تعداد کمی را به خود اختصاص می دهند. بخش عمده ای از کتاب های موجود نیز متعلق به بخش ترجمه است.

بنیانگذاران دین شناسی تطبیقی
معمولا سرآغاز دین پژوهی تطبیقی را در ربع سوم قرن نوزدهم و سر رشته آن را در آثار زبان شناس آلمانی ف. ماکس مولر (1900-1823) قرار می دهند. آگوست کنت (1857-1798) که دین را مربوط به مرحله کودکی اجتماعی می دانست، در عین حال آن را نیروی مترقی ای در اعصار پیشین تلقی می کرد و هربرت اسپنسر (1903-1820) که قائل به نظریه تکامل از ساده به پیچیده در همه حوزه های معرفت از جمله منشأ دین در دین شناسی بود، با رهیافت تکاملی در عرصه دین پژوهی گام برداشتند. ای. بی. تیلور (1917-1832) مؤسس دین پژوهی مردم شناختی بود. و امیل دورکیم (1917-1858) بر خصلت اجتماعی دین و نیز در مورد توتمیسم تأکید داشت و این شیوه پرستش قبیله بدوی را ابتدایی ترین شکل حیات دینی می دانست. نقطه آغاز تحقیق او تعریف دین به عنوان نظامی از معتقدات و مراسم ناظر به امر قدسی بود که انسانها را به هم پیوند می دهد و از آنها یک جمع یا جامعه اخلاقی می سازد، و نیز بنای فعالیتش بر این استوار بود که گروه اجتماعی، مرجع عینی تصویرها و تصورات مربوط به امر قدسی است. دورکیم نیز رهیافتی مردم شناختی در مطالعات خود داشت. لوسین لوی برول (1939-1857)، فرانتس بوئاس (1942-1858)، ا. ر. راد کلیف براون (1955-1881) و میرچا الیاده (1986-1907) برخی دیگر از بنیانگذاران نحله های مختلف رشته دین شناسی تطبیقی اند.