فلسفه اوپانیشادها

در دوره برهمنى (سالهاى 800 ق.م. تا 500 ق.م.) آیین قربانى به افراط گرایید و با توسعه آن مسائل عمیق دینى به فراموشى سپرده شد. قربانى اسب و چیزهاى دیگر آسیب شدیدى به اقتصاد کشور وارد آورد و خزانه پادشاه را تهى کرد. از این رو، برهمنان چاره کار را در اصلاح دین دیدند و بدین منظور براهمناها را پدید آوردند که مشتمل بر دو بخش ‍ است:
الف) آرنیاکاها (Aranyakas) یعنى جنگل نامه، مشتمل بر مسائل مورد نیاز اهل ریاضت؛
ب) اوپانیشادها (Upanishads) به معناى نزدیک نشستن، کنایه از آموختن اسرار دین.

اوپانیشادها شهرت زیادى پیدا کرد. این کتاب را براى نخستین بار شاهزاده دانشمند، هنرمند و عارف، داراشکوه عرفان اسلامى و هندویى، در 1067 ه.ق. به زبان فارسى ترجمه کرد و آن را سراکبر نامید. (نخستین آشنایى غریبان با اوپانیشاد از طریق همین ترجمه بود). اوپانیشاد به نام ودانتا (Vedanta) به معناى پایان وداها نیز خوانده مى شود. این کتاب بطون وداها را مى شکافد و توجه مردم را از آداب و رسوم ظاهرى به اسرار درونى و مفاهیم باطنى جلب مى کند. کتاب یاد شده شهرت جهانى دارد، تا آنجا که برخى مطالب توحیدى آن در المیزان نوشته علامه طباطبایى آمده است. کتاب مقدس برهمنا ساخت روحانیون است و شامل اصول اعمال دین و عبادات و افسون براى روحانیون. و این همان بعد جزمى و قشرى گرائى آئین برهمن است.در مقابل این جزمیت مطلق که اندیشه را به مهمیز مى کشید، انقلاب عظیم اندیشه و تفکر برهمنى در قالب اوپانیشادها ظهور کرد: به تدریج واکنشى در قبال این مراسم منجمد پدید آمد و با ظهور اوپانیشادها که بدون تردید ارزنده ترین آثارى است که معنویت هندو به عالم فلسفى تقدیم کرده، شیوه تحقیق باطنى گردیده و دید فلسفى از خارج به درون گرائید و قربانگاه مبدل به پیکر مرتاض و قربانى مبدل به حیات او و هدف قربانى مبدل به ذات و حقیقت شد.
1- برهمنا؛ برهمناها باید بین هشت صد و ششصد قبل از میلاد تألیف شده باشد. این متون شامل کتبى مربوط به قربانى و اعمال دین و اشتقاق کلمات و افسانه هاى خدایان است.
2- اوپانیشاد؛ اوپانیشادها باید بین سالهاى ششصد و سیصد قبل از میلاد تالیف شده باشد، و آنها را ودانتا یعنى نتیجه یا پایان ودا مى نامند. اوپانیشادها شامل متون متعدد زیباى هندو است. بسیارى از مردم هند روزانه کتب ودا یعنى اوپانیشادها را مطالعه مى کنند که گفتارشان در خصوص وحدت، آزادى صلح و آرامش روح است که انعکاس آن در غرب هم یافت مى شود. شوپنهاور گفته است: در جهان هیچ نوع مطالعه اى به اندازه اوپانیشادها سودمند و تعالى دهنده نیست. اوپانیشادها مایه تسلى خاطر من در حیات بود و پس از مرگ هم تسلى بخش من خواهد بود. اوپانیشادها به معناى محاورات محرمانه آمده است، و همان طور که گفته شد، قسمت آخر وداها هستند که به آن ردانتا یا پایان ودا گفته شده است: اوپانیشادها در واقع مغز و هسته تعلیمات ودائى به شمار مى آیند.

در لغت اوپانشاد از سه جزء اوپا نزدیک، نى=پائین و ساد=نشستن ترکیب شده است و طبق نظر ماکس مولر گاه مراد از آن تعلیماتى شفاهى است که مرشدان به مریدان نزدیک خود مى داده اند. عده اى دیگر از محققان معتقداند که کلمه اوپانیشاد به معنى حقیقت درون و علم رمزى است. دوسن، معتقد است که: اوپانیشاد آئین سرى و تمثیلى است. غرض این که تعلیمات اوپانیشادها را فقط به آن کسى مى توان آموخت که بهره اى از وارستگى و فرزانگى برده و شایستگى پذیرفتن این کارخرد را تحصیل کرده باشد. شانکارا، اوپانیشاد را از ریشه ساد به معن از بین رفتن انگاشته است؛ چه به نظر او هدف نهائى اوپانیشاد این است که نادانى را منهدم سازد و معرفت الهى را که پل رستگارى و آئین آزادى است، به برگزیدگانى چند عرضه دارد. برهمن و آتمن؛ در این آئین از نفس جهان به برهمن و از نفس انسان به آتمن تعبیر مى شود: عبارت برهمن ابتدا جهت دستورالعمل قربانى است و چون قربانى وضع خدایان و جهان را تثبیت مى کند، این کلمه براى بیان اصل وجود یا نفس جهان به کار مى رود.