بخشهای مختلف اوستا

الف: یسنا

یسنا مهمترین بخش اوستاست. کلمه یسنا به معنی ستایش و پرستش است. یسنا از ریشه یزد و یزت گرفته شده که ایزد و ایزدان نیز از آن مشتق گردیده است. یسنا شامل 72 فصل که هر فصل را هائیتی گویند، می باشد. هائیتی به معنای پیوند است که در برخی فصول اوستا به آن اشاره شده است. یسنا را در مراسم مذهبی، دو موبد به نامهای زوت و راسپی با هم می خواندند. 17 فصل از 72 فصل یسنا به نام گاتها معروف است که شامل سرودهای مذهبی است. گاتها به پنج قسمت تقسیم شده است:
1- اهنودگات؛ دارای 7 فصل (از فصل 28 تا 34، شامل 300 خط و 2100 کلمه می باشد).
2- اشنودگات؛ دارای 4 فصل (از فصل 43 تا 46 شامل 330 خط و 1850 کلمه می باشد).
3- اسپنتامینوگات؛ دارای 4 فصل (از فصل 47 تا 50، شامل 146 خط و 900 کلمه است).
4- وهو خشرتره گات؛ دارای 1 فصل، فصل 51، شامل 66 خط و 450 کلمه است.
5- وهیشتوگات، دارای 1 فصل، فصل 53، شامل 36 خط و 260 کلمه است.
جمع گاتها 17 فصل، 896 خط و 5560 کلمه می باشد. در گاتها نام مزدا 200 بار و اسم زرتشت 16 مرتبه و نام اشا (اردی بهشت) 180 بار و نام فرشته هومن (بهمن) 130 بار آمده است. گاتها از قدمت و اعتبار بیشتری برخوردار است و از جهاتی شباهت بسیار به متون مذهبی ریگ ودا دارد و نیز شبیه نغمات داوودی در زبور می باشد. علت این است که در گذشته مردم خداوند را با کلمات منظوم ستایش می کرده اند و این اقتباسی است از دوران بدویت مذهب و عصر بت پرستی.
در تلقی بدویان مذهبی، خدایان را از آواز و ترانه خوش آید. در ادوار گوناگون یسنامزدا، امشاسپندان، یزدات، زرتشت و... مورد ستایش قرار می گرفتند. هر یک از قسمتهای اوستا در مراسم ویژه ای (اعیادک نذورات و...) خوانده می شود. بعضی فقرات آن برای جلوگیری از تاثیر اهریمن (فصل 61) خوانده می شد. در مواردی جچند دیوها نکوهش شده اند (یسنا 12) و به گرسا دشمن دین حمله گردیده است. (فصل بند 24)
در هنگام تهیه نان فطیر فصلهای 3 الی 5 یسنا را می خوانند و آن را سروش درون گویند، زیرا برای فرشته سروش نذر می کنند و نیز هنگام تهیه هوم (شراب مقدس) فقرات 22 تا 27 یسنا می خوانند.
کریستن سن می گوید «یشت های 10 و 19 از همه قدیمی تر است.» بار تلمه یشت 15 را از بقیه قدیمی تر می داند. او یشت (وندیداد) را ساخته زمان اشکانیان می داند و معتقد است که یشت 16 در اواخر دوره اشکانی ساخته شده و خرده اوستا در عصر ساسانی تدوین گردیده است. اوستای دوره ساسانی ثلث یا ربع اوستای اصلی بوده است و هیچ ماخذی قبل از آن در دست نیست. علت آن است که آئین زرتشت از حمله اسکندر تا زمان اردشیر پایکان به مدت نزدیک به شش قرن فاقد کتاب و مرکزیت بوده و روشن نیست برای تدوین جدید اوستا از چه منابعی استفاده شده است. بدون شک بسیاری از آداب و عقاید ملل دیگر در این آئین راه یافته است.
پس از مهاجرت زرتشتیان ایران به هندوستان در قرن میلادی آنها در آنجا به گردآوری کتب خود پرداختند و اوستائی جدید تدوین کردند که از اوستای دوره ساسانی دوره ساسانی کم حجم تر بود. پورداوود محقق مشهور متعصب و افراطی ایرانی با همت زرتشتیان هند برای نخستین بار اوستا را با استفاده از زبانهای باستانی هند و دیگر منابع مربوطه به فارسی ترجمه کرد.

ب: یشتها

یشتها نیز از قسمتهای مهم اوستا است. یشت به معنای فدیه و نیایش است. این بخش شامل 21 فصل بوده و هر فصلی در تعریف و توصیف و ستایش یکی از فرشتگان یا امشاسپندان می باشد و هر یک از آنها در موقع ویژه ای خوانده می شود. مثلا در ماه فروردین یشت مربوطه را در 19 فروردین ماه، روز فروردینگان می خوانند. یا مهر یشت را در روز مهرگان (16 مهرماه) در تعریف مهر (خورشید) بیان می دارند. و تیر یشت را در جشن ابریزگان (تیرگان) می خوانند. اسامی فصول که با ذکر نام فرشته مخصوص ‍ آن معروف است، عبارت است از: 1- هرمزد یشت، 2- خرداد یشت، 3- ماه یشت، 4- مهر یشت، 5- فروردین یشت، 6- دین یشت، 7- زامیان یشت، 8- هفت امشاسپندان، 9- آبان یشت 10- تیر یشت، 11- سروش یشت، 12- بهرام یشت،13- اردیبهشت یشت، 16- خورشید یشت، 17- گوش ‍ یشت، 18- اشن یشت، 19- رام یشت، 20- اشناد یشت، 21- ونند یشت.

ج: وندیداد

وندیداد نیز یکی از بخشهای مهم پنجگانه اوستا است. این کلمه به معنای قانون علیه دیوهاست و در آن آداب و رسوم مذهبی و احکام و مجازاتهای دنیوی و اخروی وجود دارد. و بیشتر قوانین جزائی که علیه تبهکاران و گناهکاران پیش بینی شده مانند تازیانه زدن، محو حشرات موذی و انجام کارهای نیک در این کتاب آمده است. وندیداد یک کتاب فقهی است که حاوی 22 فصل یا فرکرد می باشد.
هر فصلی درباره یک موضوع بحث می کند که به شرح زیر می باشد:
فصل اول؛ از بهترین چیزها و شهرها سخن گفته: 1- بهترین مکانها، مسکن آریا است که ده ماه گرما و دو ماه سرما در آن حکمفرماست. 2- کاوه که مرکزش سغد است. 3- مرو، دیر مقدس، 4- بلخ قشنگ، 5- نساء، بین مرو و بلخ، 6- هرات، 7- دکرات، 8- اوردای 9- ختته که مرکزش گرگان است. 10- هومنت، 11- ری که در آن سه نژاد است. 12- مخرم، 13- گیلان که محل تولد فریدون قاتل ضحاک است. 14- هفت رود، 15- ملکی (روم) که بدون شاه حکومت می کند.
فصل دوم؛ اهورمزدا در پاسخ زرتشت فرمود: «قبل از تو با جمشید، زیبا و مقدس سؤ ال و جواب نمودم و به علت کفری که گفت، از ریاست بر مردم بر کنار گردید؛ ولی بعد از آن که هزار سال با پاکی پادشاهی کرد، مردم فاسد شدند، به جمشید خبر دادم که برف و سرمای زیادی خواهد آمد و تمام خانه ها، دره ها و قلعه ها را آن سرما فرا خواهد گرفت. در آن موقع، تو غاری به شکل مربع بساز که هر ضلعش به درازای یک میدان اسب باشد. و از حیوانات و سبزیها و خوراکیها و زنان و مردان خوب در آن غار جای ده.»
فصل سوم؛ بهترین امکنه جائی است که مرد مقدس، هیزم مقدس در دست داشته و آتش، آب و گاو و گوسفند، زن و فرزند و اهل بسیار و علف بسیار، سگ فراوان، مواشی، چراگاه و اسباب زندگی زیاد، و زمین پر آب داشته باشد. بدترین مکانها قبر انسان یا سگ مرده است. خوشا به حال فردی که زمین را برای کشت و کار زیر و رو کند و سوراخ حشرات را که آفریده اهریمن هستند، نابود نماید. و علف و غله و درخت بکارد.
فصل چهارم؛ در بیان انواع وعده های دنیوی و اخروی است و در فضیلت آموزش و پرورش و زن گرفتن و فرزند داشتن و داشتن غلام و گوسفند و اسب.
فصل پنجم؛ آتش فرزند اهورامزد است. مرد گناهکار نزد موبد توبه کند و او، ثلث گناه او را بریزد. اگر کسی در میان جمع خوابیده باشد و بمیرد، بقیه افراد نجس می باشند. و اگر کسی در میان گروهی از گله گوسفند و... بمیرد، تا هشت گوسفند نجس است و اگر سایر سگان باشند، افراد کمتری را نجس ‍ می کنند.
زنی که بچه مرده بزاید، محل او را سی قدم از آب و آتش و از مردان مقدس ‍ و مذهبی سه گام دور نموده و لباس و خوراک جداگانه برای او فراهم نمایند. و مقداری ادرار گاو نر، چند قطره، و مقدار کمی خاکستر در رحم او بریزند و آنگاه با شاش گاو او را بشویند تا پاک شود. زن حائظ را با لباس زن بچه مرده زائیده، بپوشانند.
فصل ششم؛ کشاورزی که زمین را شخم می زند، باید استخوان، مو، ناخن و ادرار آدم و سگ و خون را از آن زمین دور سازد؛ وگرنه با تازیانه مجازات می شود. مرده سگ و آدم آب را کدر و نجس می کند. اگر در چاه و یا قنات افتد، حداقل 5/1 آن را باید بکشند تا پاک شود و در آب جاری 3 قدم و برف و تگرگ را تا 4 قدم در اطراف، نجس می کند.
فصل هفتم؛ ادرار گاو نر از مطهرات است و کثافات مرده مانند بول و منی و سایر اشیاء را پاک می کند. کسی که مرده حیوانی را نزدیک آتش ببرد، برای همیشه نجس باشد. پزشکان ابتدا عملی را درباره دیوپرستان آزمایش نمایند و مزداپرستان را معالجه کنند. آنگاه حق العلاج را نوشته و اگر بیمار سرپرست و رئیس خانه باشد که او را درمان کنند، یک خر ماده یا معادل آن را پزشک دریافت کند...
فصل هشتم؛ کسی که نزدیک مرده آدم و سگ برود، باید بدن خود را با ادرار گاو نر و آب طاهر بشوید.
فصل نهم؛ درباره مس میت و چگونگی طهارت آن و دوری از آب و آتش و حیوان و همسر و... و غسل کردن و تشریفات آن.
فصل دهم؛ برای جلوگیری از حمله دیوان باید گاتها را خواند و بحث از طهارت وجدان.
فصل یازدهم؛ مطالبی در مورد آتش، آب، درخت، مرد پرکار، زن، زرتشتی، آفتاب و سایر مخلوقات خوب و خواندن دعای تطهیر بیان گردیده است.
فصل دوازدهم؛ درباره مرگ نزدیکان، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، زن، عمو، عمه، دائی، خاله و... مطالبی ذکر گردیده است که برای انجام هر کدام چند روز باید دست از کار کشید.
فصل سیزدهم؛ جوجه تیغی روزی هزار ضربه بر اهریمن زند. در مقابل، موش صحرایی هزار ضربه بر اهورامزدا وارد می کند. کشنده اولی را باید هزار تا زیانه زد و کشتن دومی کفاره گناهان است. انواع مجازات سگها و مجازات کشنده آنها. هر سگ دارای هشت خصلت است.
فصل چهاردهم؛ سگ آبی هزار رو سگ خشکی دارد. کسی که او را زخمی نماید یا بکشد، باید ده هزار پشه و هزار مگس را بکشد و اسلحه یک لشکر را بدهد و یا یک دختر باکره به مرد مقدس اهداء نماید. زمین زراعتی و 14 حیوان کوچک بدهد، و 14 توله سگ پرورش دهد.
فصل پانزدهم؛ گناهان بزرگ عبارتند از: کافر شدن، سگ پاسبان یا گله را داغ زدن و یا استخوان او را شکستن، سگ حامله را زدن یا ترساندن به طوری که در گودال افتد. با زن حائض نزدیکی کردن، با زن حامله وطی کردن به طوری که زخمی شود. کسی که با دختر باکره نزدیکی کند، باید خرج او و مادرش را بدهد و...
فصل شانزدهم؛ وظایف زن حائض و دوری او از عناصر و افراد مقدس و تطهیر او با ادرار گاو نر و آب.
فصل هفدم؛ باید مو و ناخن را در گودالی دور از آب و آتش و مرد مقدس ‍ بریزند، و باید آنها را چال کنند؛ زیرا روی زمین را نجس می کند.
فصل هجدهم؛ کسی که اشتباها برای دعا در برابر آتش دستمال جلو دهان بگیرد، مورد نکوهش قرار گرفته است. بهترین پرهیزکاری عبارت از گفتار نیک و کردار نیک است. سروش (جبرئیل) از دیو پرسید: «چه چیز تو را بدون نزدیکی، باردار می کند؟» دیو گفت: «6 دسته از مردم: 1- کم فروشان. 2- کسی که ایستاده ادرار می کند. 3- کسی که در خواب محتلم شود و دعا نخواند. 4- زناکار. 5- پس از بلوغ کمربند مخصوص (کشتی) نبندد. 6- با زن حائض نزدیکی کند.»
فصل نوزدهم؛ جریان نبرد اهریمن با زرتشت و غلبه دائمی بر اهریمن. زمان شوشیانس که از شرق متولد می شود و سپس از وضع افراد در پل چینوات (پل صراط) سخن به میان آمده است.
فصل بیستم؛ از انواع گیاهان صحبت کرده است.
فصل بیست و یکم؛ از ابر و آب و... سخن گفته است.
فصل بیست و دوم؛ از حیوانات پلید مانند مار، و بعضی حیوانات مطالبی آورده است.

د: ویسپرد
ویسبرد به معنای جاوید، گردش زندگی و سروران است. این بخش از اوستا در واقع ستایشنامه ای است به پیشگاه اهورامزدا، زرتشت، امشاسپندان، ایزدان و سایر سروران جهان مینوی آسمان و زمین و آنچه در آنهاست. و نیز از جشنهای دینی و مراسم مربوط به آنها سخن رفته است. ویسبرد شامل 22 یا 27 فصل است و دارای سه هزار و سیصد کلمه می باشد.

ه: خرده اوستا

به پهلوی خورتک اوستا یعنی اوستا کوچک نامیده می شد. این بخش از اوستا (پنجمین قسمت) توسط موبد معروف عصر ساسانی آذرپاد ماراسپند (نگهبان آتش) تدوین شد. این کتاب شامل: ادعیه، نیایش، نماز، مناجات ایام مختلف و جنبشهای دینی، مراسم ازدواج و مرگ، ایام خوشی و ناخوشی، کفار گناهان، رفع حاجات و... می باشد.
نماز در آئین زرتشت به سه نام آمده است: 1- اشم و هو، 2- نیااهو، 3- ینگهه هاتم. مطالب نماز، منظوم است که قبلا جزء گاتها بوده است و از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. کمربستن یا نیرنگ کشتی بستن. هر زرتشتی باید از هفت سالگی کشتی ببندد و سدره بپوشد. این کمربند از هفتاد و دو رشته نخ پشم گوسفند سفید به وسیله زن موبد بافته می شود. این کمربند به شش رشته از دوازده نخ تشکیل شده، بافته می شود. این هفتاد و دو نخ، رشته های کالبد انسان را از گزند شیاطین محفوظ می دارد. سدره عبارت است از لباس ‍ سفیدی که با 9 تکه پارچه دوخته شده و طی مراسم ویژه ای که به دعای موبد همراه است، بر تن کودک می نمایند. گویا این رسم قبل از زرتشت نیز وجود داشته است. دعای چرکرت دینیک را در مراسم مختلفه می خوانند. نسخه ای از این دعا در سال 1754 میلادی بدست آمد. لذا برخی معتقدند که این دعا جعلی است زیرا در اوستا نیامده است.
دعای سروش باژ مانند سایر ادعیه از قسمتهای مختلف اوستا جمع آوری شده است که پس از خواب زیر لب آهسته خوانده می شود. باژ یعنی زمزمه کردن و سروش از فرشتگان است. این دعا در پنج بند برای توبه از گناهان نیز خوانده می شود. هوشیارم به معنای سحرگاهی دعائی است از قطعات اوستا (ازیسنا گرفته شده ) که شامل پنج بند می باشد. پنج نیایش دعا و نمازی است که مخصوص خورشید، ماه، مهر، آب و آتش می باشد. این دعا را از یشت ها گرفته اند. پنجگاه دعائی است که در شبانه روز پنج بار خواند می شود ائوگمه ئیجا؛ شامل 29 دعا که پنج تای آن از اوستا گرفته شده است.
در این رساله آمده است که هیچ کس حتی موبدان و پادشاهان از مرگ نمی توانند فرار کنند، که اگر کسی می توانست، باید کیومرث که سه هزار سال جهان را از آسیب نگاه داشت، و هوشنگ که 3/2 اهریمنان را نابود کرد، و جمشید که 616 سال و 6 ماه و 13 روز جهان را از مرگ بازداشت و ضحاک که هزار سال و نیم روز جهان را دچار بدبختی کرد، از مرگ می گریختند. پس مرگ به سراغ همه خواهند آمد.
سی روزه؛ این قسمت نیز از اوستا گرفته شده است. هر روز از این سی روز مربوط به یک فرشته است.
ارتاویرافنامک از کتب معتبره زبان پهلوی است. ارداویراف یکی از موبدان مشهور دوره اردشیر پاپکان و شاپور اول بود. گویند وی برای رفتن به معراج توسط هفت موبد بزرگ برگزیده شد و برای پیمودن این سفر روحانی وضو گرفت و غسل کرد و معجون خواب آوری به نام منگ کشتاسبی بخورد و... هفت شبانه روز به معراج رفت و از محل آتشکده آذر تیغ قدم به جهان دیگر گذارد و از طبقات گوناگون بهشت و جهنم دیدن کرد و مجازات گناهکاران را دید و جایگاه مردان پاک و انجمن اهورا مزدا و امشاسپندان و زرتشت را مشاهده کرد. در طی این سفر کدو فرشته به نام سروش یا جبرائیل و آذر او را راهنمائی می کردند. او پل صراط چسنوات را نیز دید.

و: دساتیر آسمانی
این کتاب در بر دارنده نامه های پانزده نفر از پیشوایان مذهبی زرتشت است که اولی آباذ و آخری ساسان پنجم است. گفته می شود که این کتاب در عصر خسرو پرویز به زبان فارسی در آمده و در سال 1158 هجری در هند تدوین شده است. گروهی بر این باورند که این کتاب از جعلیات فرقه آذرکیوان است. آذرکیوان از پیشوایان مذهب زرتشت و از مردم استخر فارس (معاصر دوره صفوی شاه عباس اول و میرفندرسکی عالم شیعی معروف) بوده که به هندوستان رفت و در آنجا فرقه ای به وجود آورد. عقاید این فرقه به عقاید صوفیه نزدیک است و با عقاید مانوی و بودائی همسوئی دارد. لغت دساتیر به معنی ضد تیرگی است. محقق ایرانی پورداوود می گوید که این کتاب، جعلی است، زیرا در آن لغات جدیدی به کار رفته که از ابداعات نویسنده است.

بخشهای دیگر اوستا
ز: دینکرد؛ یا دینکرت نیز از جمله کتب مهمه زرتشتی است که محتوای آن، بیانات شفاهی زرتشت را تشکیل می دهد. این کتاب توسط یکی از پیروان زرتشت تحریر یافته که شامل آداب و رسوم مذهبی، فقهی، تاریخی، نجوم و... می باشد.
ح: صد در بندهش؛ این کتبا نیز شبیه کتاب فوق است که شامل مسائل مذهبی و تعالیم مهمه زرتشت است. این کتاب دارای صد بخش و هر بخش ‍ دارای چند بند است.
ط: ماتیکان هزار داستان؛ که شامل هزار فتوای قانوی مانند پرداخت دیون، قیمومیت، طلاق و... می باشد.
ی: دادستان دینیک؛ این کتاب مربوط به امور قضاوت و عدل و داد است که شامل فتاوای یکی از علماء زرتشتی در پاسخ به سئوالات پیروان و مریدان خود از قبیل: نکاح، ارث، فرزند خواندگی، مراسم دینی و... می باشد.
ک: روایات؛ این کتاب دربردارنده فتواهای موبدان ایرانی در پاسخ به سئوالات پارسیان هند است که در طی 300 سال به تدریج به کشور هند فرستاده شده است. این کتاب در هند به چاپ رسیده است. نسخه خطی آن در موزه ملی پاریس موجود است.