اندیشه های اخلاقی حافظ (رفتار)

اخلاق

علم اخلاق مطالعه در خیر و وظیفه است و آن را علم خیر و شر، و علم تکلیف و وظایف نیز خوانده اند. موضوع علم اخلاق، تکلیف و راه رسیدن به سعادت است، و تعیین بهترین طریقه عمل و پسندیده ترین طریقه زندگانی غرض و فایده آن می باشد. علم اخلاق را نباید با علم مطالعه اخلاقیات و آداب اشتباه کرد، زیرا علم اخلاقیات به مطالعه رفتار آدمی چنانکه هست می پردازد، ولی علم اخلاق به جای مطرح کردن آنچه که هست آنچه را که باید باشد عنوان می کند. اخلاق علمی دستوری است، زیرا برای عمل انسان قواعد و دستورهایی مقرر می دارد. علم اخلاق به نظری و عملی تقسیم می شود. اخلاق نظری، تکلیف و اوصاف عمومی حیات اخلاقی را مطالعه می کند. اخلاق عملی وظایف مختلف انسان، مانند وظایف شخص نسبت به خدا و خانواده و جامعه بشری را مورد مطالعه قرار می دهد.
انسان باید بر اثر عقیده و عشق به خدا و در نتیجه تزکیه و تربیت نفس و تمرین و ممارست در اعمال صالح ذاتا تغییر کند و به تدریج تشبه و تقرب به حق پیدا کند و مستحق برخورداری از حیات عالی و جاودان و رضوان الهی گردد. ادیان و شرایع الهی در اصول و اساس مشابه یکدیگر و در سه چیز مشترکند و در واقع در آن سه چیز خلاصه می شوند: پرستش خدا، اعتقاد به آخرت، مسئولیت در برابر نفس و خلق.
خداوند مهربان با لطف و عنایتی که به بندگان خود دارد آنان را به حال خود رها نکرده و به وسیله پیامبران خویش دستورهایی برای بندگانش فرستاده است تا با به کار بستن آنها به سعادت و نیکبختی برسند.
پیغمبر گرامی اسلام (ص) مظهر و نمونه والای انسان کامل بوده و درباره آن حضرت همین قدر بس که خداوند در قرآن کریم خطاب به آن وجود عزیز فرموده است: «و انک لعلی خلق عظیم؛ و راستى كه تو را خويى والاست.» (قلم/ 4) و از سخنان پیامبر اکرم (ص) است که فرمود: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.» تعالیم اسلام در باب اخلاق و خویهای پسندیده از قبیل: عدالت، سخاوت، شجاعت، تواضع، راستگویی، امانت، عفو، وفای به عهد، صبر، شکر، قناعت، زهد، صدق و اخلاص، کمک به درماندگان و ضعفا، احسان، گشاده رویی، اهمیت تعلیم و تعلم، احترام به پیران، اغتنام وقت و مانند اینها تأکید بسیار کرده است؛ از طرف دیگر، مردم را از داشتن اخلاق بد و خویهای ناپسند مانند: غیبت، سخن چینی، حسد، خشم و غضب، حب جاه و مقام، دنیا دوستی، ریا، بخل، عجب و تکبر و دیگر صفات زشت بر حذر داشته است. خواجه حافظ نیز در این زمینه می گوید:
حسن مهرویان مجلس گرچه دل می برد و دین *** بحث ما در لطف طبع و خوبی اخلاق بود
در مشرق زمین تأکید بر اصول اخلاقی همیشه یکی از ارکان استوار بقای ملل و اقوام بوده است. رؤوس آنچه حافظ در این باب آورده تحذیر از غرور و خودپرستی و مردم آزاری و کینه توزی و فرار از معاشرت ناجنس و غافل نشدن از مکافات عمل و تشویق به بذل و بخشش و رحم و شفقت و وفا و رفیق نوازی و مهر و محبت و رعایت حال زیردستان و مروت با دوستان و مدارا با دشمنان است. به طور کلی اصول عقاید اخلاقی و تربیتی حافظ را می توان به شرح زیر خلاصه کرد.

ناپایداری جهان

دنیای حافظ دنیایی است بی ثبات و ناپایدار.
نشان عهد و وفا نیست در تبسم گل *** بنال بلبل عاشق که جای فریاد است
مرا در منزل جانان چه جای عیش چون هر دم *** جرس فریاد می دارد که بربندید محملها
کاخ آمال و آرزوهای آدمی سست بنیاد، و بنیاد عمر بر باد است:
بیا که قصر عمل سخت سست بنیاد است *** بیار باده که بنیاد عمر بر باد است
بادت به دست باشد اگر دل نهی به هیچ *** در موضعی که تخت سلیمان رود به باد
حافظ بی اعتباری دنیا را در برابر نظر مجسم می کند و چون پرهیز از آن را واجب می شمارد یکباره دور دنیا و مافیها را خط می کشد و سخت به قناعت رو می آورد، به بوده و نابوده می تازد و دم را غنیمت می شمارد. دوام یک چنین زندگی، حالتی پدید می آورد که در ظاهر قلندری است و در باطن آزادگی، و ما در جای خود درباره قلندری و آزادگی حافظ بحث خواهیم کرد.
بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین *** کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس
اعتمادی نیست بر کار جهان *** بلکه بر گردون گردان نیز هم
جمشید جز حکایت جام از جهان نبرد *** زنهار دل مبند بر اسباب دنیوی

حقیقت جویی و دوری از ریا

حافظ معتقد است که غرض از شرایع آسمانی اجتناب از رذایل و پلیدیهایی است که جامعه انسانی را تاریک و احیانا بشر عاقل و متمدن را از هر حیوانی پست تر می کند. او معتقد است که: «کار بد مصلحت آن است که مطلق نکنیم»، اما آنچه در جامعه او رواج دارد خلاف آن است. قرآن کریم برای این نیست که صرفا خوانده شود، بلکه برای آن است که بر اساس تعالیم آن روابط و مناسبات میان انسانها با یکدیگر و انسان و خالق تنظیم شود، در غیر این صورت از نماز و روزه و خواندن قرآن چه حاصل؟
حافظا می خور و رندی کن و خوش باش دمی *** دام تزویر مکن چون دگران قرآن را
نکوهش از ریا و تظاهر در سراسر دیوان حافظ به چشم می خورد:
دلم ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس *** کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا؟
بشارت بر به کوی می فروشان *** که حافظ توبه از زهد ریا کرد
در میخانه ببستند خدایا مپسند *** که در خانه تزویر و ریا بگشایند
غزالی در «کیمیای سعادت» درباره ریا در عبادت می گوید: «بدان که ریا کردن به طاعتهای حق تعالی از کبایر است و به شرک نزدیک است، و هیچ بیماری بر دل پارسایان غالبتر از این نیست که چون عبادتی کنند خواهند که مردمان از آن خبر یابند و جمله ایشان به پارسا اعتقاد کنند... حقیقت ریا آن بود که خویشتن به پارسایی فرا مردمان نماید یا خویشتن به نزدیک خلق آراسته کند و اندر دل مردمان قبول گیرد تا وی را حرمت دارند و تعظیم کنند و به وی به چشم نیکو نگرند، و این بدان بود که چیزی که دلیل پارسایی و بزرگی است اندر دین بر ایشان عرضه می کند و همی فرانماید و این پنج جنس است: ریا به شب زنده داری و زردرویی، ریا در پوشیدن جامه های خشن و کهنه، ریا در خواندن ذکر، ریا در طاعت مداوم، و ریا به داشتن مریدان بسیار.»
در سوره ماعون، در تفسیر آیات: «الذین هم یراؤون* و یمنعون الماعون؛ آنان كه ريا مى ‏كنند. و از [دادن] زكات [و وسايل و مايحتاج خانه] خوددارى مى ‏ورزند.» (ماعون/ 6- 7) می خوانیم که: «آنها که نماز گزارند و از روح نماز دور و غافلند، چرا نماز می خوانند؟ تا خود را به ظاهرالصلاحی بیارایند و تا در صف نمازگزاران وارد شوند و خود را بنمایند و از برکات اجتماع آن پاکدلان بهره مند گردند.»
اگر نماز این نمازگزاران، دور از ریا و برای قرب به خدا باشد باید بکوشند تا منابع زندگی و وسایل عمومی آن (یعنی ماعون) در دسترس همه قرار گیرد و باید حقوق مشروع خلق را ادا کنند و باید چشمشان به سوی خدا و دستشان برای دستگیری بینوایان و ستمزدگان باز باشد «وگرنه تنها نمازگزار و ریاکارند.» در دیوان حافظ به نمونه هایی از این گونه ریا کاریها برمی خوریم:
ای کبک خوشخرام کجا می روی بایست *** غره مشو که گربه زاهد نماز کرد
که مأخذ آن آنچنان که شارحان نوشته اند هر چه می خواهد باشد، از ریاکاریهای زمانه حکایت می کند.

توکل

توکل واگذاردن امور است به خداوند و تکیه کردن بر او و آرام گرفتن دل با او در همه حال. در قرآن کریم آیاتی راجع به توکل است که از جمله آنها این آیات است: «ان الله یحب المتوکلین؛ زيرا خداوند توكل‏ كنندگان را دوست مى‏ دارد.» (آل عمران/ 159) «و من یتوکل علی الله فهو حسبه؛ هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است‏.» (طلاق/ 3) در قرآن مجید آیاتی است که مفهوم و فضیلت توکل از آنها استنباط می شود، چه توکل بر درک حقیقت توحید مبتنی است و به عبارت دیگر متوکل واقعی آن کس می تواند باشد که به توحید نه فقط به زبان و دل، بلکه به مشاهده برسد و به قول غزالی از پوست به مغز راه یافته باشد. در واقع، توکل حقیقی در آخرین مرتبه از توحید نصیب می شود و رسیدن به آن مقام تنها خواص عارفان و مقربان و منتهیان را از راه ذوق و حال و کشف ممکن تواند بود. در شرح آن آمده است: «توکل آن است که از حول و قوت خویش بیرون آیی.» حافظ می فرماید:
تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست *** راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش
البته توکل از نظر اسلام به معنی پیروی از قوانین طبیعی است با اتکاء به فضل و عنایت خداوند. به عبارت دیگر، انسان باید ضمن تلاش و کوشش و تمسک به اسباب و وسایل دنیوی فقط به فضل و عنایت خداوند که آفریننده این اسباب و وسایل است متکی باشد نه به دیگران. بنابراین، مسلم است که توکل با کار و کوشش برای زندگی بهتر هیچگونه تضادی ندارد و نباید توکل را وسیله ای برای سستی و تنبلی قرار داد.
کار خود گر به خدا بازگذاری حافظ *** ای بسا عیش که با بخت خدا داده کنی

پند پذیری:
حافظ نصیحت پیران و پند بزرگان را راهگشای جوانان و سالکان طریق می داند. در سراسر دیوان حافظ جوانان به نصیحت پذیری از پیران دعوت می شوند:
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست تر دارند *** جوانان سعادتمند پند پیر دانا را
چنگ خمیده قامت می خواندت به عشرت *** بشنو که پند پیران هیچت زیان ندارد
پیران سخن ز تجربه گویند گفتمت *** هان ای پسر که پیر شوی پند گوش کن
بنده پیر مغانم که ز جهلم برهاند *** پیر ما هر چه کند عین عنایت باشد

بلند نظری و وسعت دید در طریق معرفت:
خواجه به همه ملل و اقوام به چشم رأفت و ترحم می نگرد و گروهی را که به بیراهه می روند معذور می دارد و اختلافات بشری را ناشی از محدود بودن افق دید و فکر کوتاه انسانها می داند:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه *** چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند