تاریخچه اجمالی متون علم ملل و نحل اسلامی

با مراجعه به کتاب شناسى ها در مى یابیم که نگارش آثارى در علم ملل و نحل اسلامى از اوایل قرن سوم هجرى آغاز گشته است، و این در زمانى بود که امت اسلامى جریان هاى مختلف سیاسى دخیل در فرقه سازى و هم چنین جریان هاى فرهنگى مؤثر در پیدایش فرقه ها هم چون نهضت ترجمه، و نیز اختلاط امت اسلامى با مردم سرزمین هاى دیگر همانند ایران، روم و هند را پشت سر گذاشته و ظهور انواع و اقسام فرقه ها را در درون خود تجربه کرده بود. (الذریعة، ج16، ص174). در این مقاله به بررسی اجمالى تاریخ متون علم ملل و نحل اسلامى در دو قسمت پرداخته می شود، که در قسمت اول به کتب و متون مرتبط با این علم که از قرن سوم تا زمان حال اشاره خواهد شد و در قسمت دوم به متون اصلى علم ملل و نحل اشاره می شود.

کتب و متون مرتبط با این علم از قرن سوم تا زمان حال
کتب و متون پدیدآمده قرن سوم
از کتاب هاى پدیدآمده در قرن سوم مى توانیم نوشته هاى زیر را نام ببریم:
1. کتاب الفرق، نوشته ابو یوسف یعقوب بن اسحاق بن سکیت (م244ق)، که در آغاز معلم فرزندان متوکل عباسى بود و به جرم تشیع به شهادت رسید.
2. کتاب المقالات، تألیف ابوعیسى محمد بن هارون وراق (م247ق).
3. المقالات، نوشته حسین بن على کرابیسى (م 245 تا 248ق)، که یکى از منابع اصلى کتب مدون در تکفیر خوارج و غلات بوده است و هم اکنون بخشى از آن در کتبى که درباره الحاد نوشته شده موجود است.
4. کتاب الاستقامة فى السنة و الرد على اهل الاهواء، نوشته ابوعاصم خشیش بن اصرم (م254ق) که ملطى در التنبیه والرد فراوان از او نقل مى کند.
5. کتاب المقالات یا مقالات الاسلامیین، نوشته ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبى بلخى معتزلى (م اوایل قرن چهارم)، که تألیف کتاب خود را در سال 279ق آغاز کرده است. ملل و نحل نویسان بعدى، مانند اشعرى در مقالات الاسلامیین، بغدادى در الفرق بین الفرق و شهرستانى در الملل والنحل از این کتاب بسیار استفاده کرده اند.
6. الآراء و الدیانات، نوشته ابومحمد حسن بن موساى نوبختى (م310ق)، که نجاشى آن را کتابى بزرگ و نیکو مى داند که علوم فراوانى را در خود جاى داده است.
در این میان برخى به تألیف کتبى پیرامون بعضى از فرقه هاى بزرگ همانند شیعه، معتزله و خوارج دست زدند که تألیفات پیرامون فرقه هاى شیعه نمود بیشترى داشت، که از آن میان مى توانیم از کتب زیر نام ببریم:
1. اختلاف الشیعة، نوشته ابوعیسى محمد بن هارون وراق.
2. فرق الشیعة، تألیف ابوالمظفر محمد بن احمد نعیمى که از شاگردان امام حسن عسکرى (ع) بوده است.
3. فرق الشیعة، نوشته ابوالقاسم نصر بن صباح بلخى.
4. المقالات والفرق، نوشته سعد بن عبدالله بن ابى خلف اشعرى (م299 یا 301ق).
5. فرق الشیعة، نوشته ابومحمد حسن بن موساى نوبختى (م300 یا 310ق).

کتب ملل و نحل قرن چهارم هجرى
علم ملل و نحل اسلامى در قرن چهارم هجرى هم چنان به رشد خود ادامه داد. از کتاب هاى پدید آمده در این قرن مى توان از کتب زیر یاد کرد:
1. کتاب الرد على اهل البدع و الاهواء، نوشته ابومطیع مکحول بن فضل نسفى (م318ق).
2. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، نوشته ابوالحسن على بن اسماعیل اشعرى (م324 ق).
3. المقالات، تألیف شیخ ابومنصور محمد بن محمد ماتریدى (م333ق).
4. نحل العرب (نحل اهل المشرق)، نوشته محمد بن بحر رهنى ابوالحسن نرماشیرى (م حدود 340 ق).
5. المقالات فى اصول الدیانات من الخوارج و المعتزلة و الشیعة، نوشته ابوالحسن على بن حسین مسعودى (م346 ق).
6. التنبیه و الرد على اهل الاهواء و البدع، نوشته ابوالحسین محمد بن احمد بن عبدالرحمن ملطى شافعى (م377 ق).
7. کتاب الفرق نوشته شیخ صدوق (م381 ق).
8. التمهید فى الرد على الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزلة، نوشته ابوبکر محمد بن طیب معروف به باقلانى (م403ق)، که آن را قبل از سال 367 قمرى در شیراز به منظور تعلیم صمصام الدوله فرزند عضدالدوله از سلاطین آل بویه تألیف کرد.از حوادث مهم این قرن تألیف کتاب مقالات الاسلامیین اشعرى است که بنیان گذار کلام اشعرى بود. این کتاب در مؤلفات بعدى این قرن و نیز ملل و نحل نویسان قرون بعد تأثیر فراوان گذاشت و شاید بتوانیم یکى از علل رشد ملل و نحل در میان اشاعره را تألیف این کتاب بدانیم.

منابع ملل و نحل نگاشته شده در قرن پنجم
قرن پنجم نقطه عطفى در تاریخ ملل و نحل نویسى است، زیرا قسمت عمده کتبى که طى قرن ها مورد استناد ملل و نحل نویسان بودند و هم اکنون نیز به عنوان منابع اصلى این علم مطرح اند، در این قرن نگاشته شده اند. این کتاب ها عبارت اند از:
1. الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، تألیف عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بن بغدادى اسفرائینى تمیمى (م429ق). نویسنده پیش از این اثر، کتاب دیگرى با عنوان الملل و النحل تألیف کرده است و در کتاب الفرق بین الفرق به آن ارجاع مى دهد.به نظر مى رسد براى اولین بار عنوان ملل و نحل را براى این علم، همین نویسنده و در همین کتاب به کار برده باشد. مؤلف این کتاب با آنکه عنوان ملل و نحل را برگزیده، فقط به بررسى فرقه هاى اسلامى، و نه مجموع ادیان و فرقه ها، پرداخته است.
2. الفصل فى الملل و الاهواء و النحل، تألیف ابومحمد على بن احمد معروف به ابن حزم ظاهرى (م456 ق).
درمیان کتاب هاى موجودى که به این موضوع پرداخته اند، الفصل اولین کتابى است که هم ادیان مختلف و هم فرقه هاى اسلامى را بررسى کرده است. گر چه نوبختى پیش تر چنین کارى را در الآراء والدیانات انجام داده بود ولى آن کتاب هم اکنون در دسترس نیست.
3. التبصیر فى الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، نوشته ابومظفر طاهر بن محمد شافعى اسفرائینى (م 471ق). نویسنده داماد و شاگرد عبدالقاهر بغدادى است و از کتاب هاى الفرق بین الفرق و الملل و النحل استادش تأثیر زیادى گرفته است.
4. بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلى و اسلامى، تألیف ابوالمعالى محمد حسینى علوى، که آن را در سال 485 ق در ادیان و فرق نگاشته است. این کتاب اولین تألیف موجود به زبان فارسى در این علم است.
5. الفرق المفترقة بین اهل الزیغ و الزندقة، تألیف ابومحمد عثمان بن عبدالله بن حسن عراقى حنفى (م حدود 500 ق).

منابع نگاشته شده در قرن ششم هجرى
در قرن ششم هجرى کتابى در این علم نگاشته شد که نام خود را با این علم قرین ساخت، به گونه اى که هرگاه سخن از ملل و نحل به میان مى آید، نام این کتاب به ذهن خطور مى کند. کتاب الملل و النحل تألیف ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانى (548ــ497ق) است که به علت جامع بودن آن و نیز طرح ابتکارى اش که تا حدودى آن را با ضابطه کرده، نام خود را در این علم جاودان ساخته است. از دیگر کتب نگاشته شده در این قرن مى توان از الحور العین نوشته ابوسعید نشوان بن سعید حمیرى (م573 ق) و تلبیس ابلیس نوشته جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى (م597 ق) یاد کرد که اگر چه به صورت تخصصى درباره ی این علم نگاشته نشده اند و تنها بخشى از آن ها به مطالب این علم اختصاص دارد، اما ملل و نحل نویسان قرون بعد از آن ها استفاده کرده اند.

منابع نگاشته شده بعد از قرن ششم هجرى
به نظر مى رسد از قرن ششم به بعد و به خصوص پس از تألیف کتاب الملل و النحل شهرستانى، این علم دوران افول خود را آغاز کرده است. از این رو در میان ملل و نحل نویسان کمتر دیده مى شود که به کتب پس از شهرستانى به عنوان منبع اصلى این علم استناد کنند. با این همه پس از قرن ششم کتبى در این علم نگاشته شد که به مهم ترین آن ها اشاره مى شود:
1. اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تألیف فخرالدین رازى (م 606 ق).
2. تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام، که آن را سید مرتضى بن داعى حسنى رازى به زبان فارسى در قرن هفتم هجرى نگاشته است. مؤلف این کتاب شیعه است و در جاى جاى کتاب به دفاع از شیعه و رد اتهامات منسوب به آن مى پردازد.
3. الفرق الاسلامیة، نوشته شهاب الدین ابراهیم بن عبدالله حموى شافعى معروف به ابن ابى الدم (م642 ق).
4. مرهم العلل المعضلة فى دفع الشبهة والرد على المعتزلة بالبراهین والادلة المفصلة مختوما بعقیدة اهل السنة المفصلة و ذکر مذاهب الفرق الاثنین و السبعین المخالفین للسنة و المبتدعین، تألیف ابومحمد عبدالله بن اسعد یافعى شافعى (م717 ق).
5. الفرق الاسلامیة، ذیل کتاب شرح المواقف، نوشته محمد بن یوسف بن على بن سعید کرمانى (م786 ق). منبع عمده این کتاب، الملل و النحل شهرستانى است.
6. عدد الفرق و عدد الفرق، نوشته زین الدین سریجانى محمد ملطى (م788ق).
7. کتاب المنیة والامل فى شرح الملل والنحل، نوشته احمد بن یحیى بن مرتضى یمانى (م840 ق)، که بعضى او را از ائمه زیدیه دانسته اند.
8. الخطط المقریزیة المسماة بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، تألیف تقى الدین احمد بن عبدالقادر معروف به مقریزى (م845ق). این کتاب اگر چه مربوط به بررسى اوضاع و احوال مصر و اقالیم آن است، اما نویسنده در بخشى از آن به ذکر ادیان و فرق اسلامى پرداخته که همین بخش مورد استفاده بعضى از ملل و نحل نویسان قرار گرفته است.

حیات دوباره علم ملل و نحل اسلامى در قرون اخیر
علم ملل و نحل اسلامى در قرون اخیر، هم چنان سراشیبى سقوط را طى مى کرد اما در قرن معاصر با تلاش برخى از دانشمندان شیعه و سنى که دست به تألیف و تصحیح کتب این علم زدند، بار دیگر روحى تازه اما نه چندان پر قدرت در آن دمیده شد که امید است با رفع معایب و نواقص این کتب، این علم حیات دوباره یابد. از میان این دانشمندان مى توان از این افراد نام برد، محمد ابوزهره، مؤلف کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیة، دکتر عبدالرحمن بدوى، مؤلف کتاب مذاهب الاسلامیین، سامى النشار، مؤلف کتاب نشأة الفکر الفلسفى فى الاسلام، دکتر محمدجواد مشکور، مصحح و مترجم کتاب هاى فرق الشیعه نوبختى و الفرق بین الفرق بغدادى و مصحح کتاب هاى المقالات و الفرق سعد بن عبدالله اشعرى و المنیة و الامل فى شرح الملل یمانى و مؤلف کتاب هاى تاریخ شیعه و فرقه هاى اسلام تا قرن چهارم، و فرهنگ فرق اسلامى، و آیت الله شیخ جعفر سبحانى، مؤلف بحوث فى الملل و النحل. در قسمت دوم به بررسی اجمالی و محتوایی متون اصلى علم ملل و نحل اشاره می شود.