اندیشه ظهور مسیحا در تفکرات عقلانی یهود

گسترش اسلام

در حالی که دربار بیزانس سرگرم وارد کردن افکار بت پرستی به مسیحیت بود و گونه ای از نظام کلیسایی نابردبار در برابر علم و سایر نیروهای رقیب را تقویت می کرد، قدرتی قهار در شرق به بالیدن ادامه می داد و چنین مقدر شده بود که با شمشیر آخته خویش، چست و چالاک بر ضد پیروان دین پولس و قسطنطین بتازد و قدرت سترگ و ستمگر مسیحیت شرق را نابود سازد. امپراطوری مسیحی که به علت پوسیدگی درونی و حملات سخت و مکرر واندالها و گوتها ناتوان شده بود، به آسانی از پای در آمد و طعمه پیروان رزمنده، پرشور و اصول گرای اسلام گردید. چندی تصور می شد که قرآن مجید به طور کامل جای کتاب مقدس مسیحیان را خواهد گرفت و مکه معظمه جانشین اورشلیم، رم و قسطنطنیه خواهد شد. فرزندان صحرا که به فتح آسیا و آفریقا قانع نبودند، به اروپا چشم دوختند. برای اعراب آن زمان خواستن یک چیز تقریبا با به دست آوردن آن برابر بود. ایشان به کمک سکنه یهودی اسپانیا که قربانی نادانی راهبان و افزون خواهی و آزمندی پادشاه شده بودند توانستند پس از تسلط بر شبه جزیره ایبریا، حملات تازه ای را به منظور نابودی جهان مسیحیت آغاز کنند. اسلام تقریبا به مدت هشت قرن جای پایی در اسپانیا برای خود نگه داشت و مسلمانان تأثیری قوی بر تمدن اروپا وارد کردند.

نفوذ گائونیم

در آغاز، اسلام بیش از مسیحیت از یهودیان حمایت نمی کرد. فرمانهای خلیفه دوم به طور مساوی بر ضد یهودیان و مسیحیان هدف گیری شده بود. با این وصف، خلفای بعدی در رفتار خود جانب یهودیان را مراعات می کردند و آنان را با مسلمانان برابر قرار می دادند. یهودیان به مسلمانان همچون آزادکنندگان خود از یوغ مسیحیت می نگریستند. در عصر خلافت حضرت علی یهودیان بابل از آزادی قابل ملاحظه ای بهره مند شدند. آن حضرت تشکیلات رأس الجالوت به رهبری «بوستنای» و مرکز گائونیم (حوزه علمیه) به رهبری «مار اسحاق» را رسما مورد پذیرش قرار داد. گائونیم نفوذ زیادی بر تحول یهودیت در مناطق پراکندگی اعمال کردند و مراکز گائونی سورا و پومبدیتا به موقعیتی همانند موقعیت سنهدرین یاونه پس از ویرانی اورشلیم نائل شد.
در آن روزگار تلمود یک منبع رسمی و دارای اهمیتی تقریبا برابر با کتاب مقدس بود و گائونیم احکام و وصایای آن را از دیدگاه کاربردی مورد تفسیر قرار می دادند، همان طور که قبلا امورائیم (حکمای تلمودی) میشنا را و تناییم (نخستین آموزگاران تلمود) کتاب مقدس را تفسیر کرده بودند. گائونیم مورد احترام کامل تقریبا همه یهودیان شرق قرار گرفته بودند و یهودیان همه قسمتهای جهان که به طور مطلق اعتبار آنان را پذیرفته بودند، سؤالات شرعی خود را به منظور تصمیم گیری برای ایشان می فرستادند. قدرت فقهی آنان با تأسیس نهادهای تازه، حق مجازات بزهکاران و تنظیم عبادت و آیینهای مذهبی تکمیل شد.

فشارهای فقهی گائونیم و امید به آزادی بخشی مسیحا
یهودیان جهان اسلام نخستین کسانی بودند که اعتبار و اقتدار عالی شریعت ربانیون را به گونه ای که گائونیم تفسیر می کردند، زیر سؤال بردند. شاید آنان به علت تماس با مسلمانان فرهیخته در گونه ای استقلال فکری به سر می بردند که همکیشان آنان در شرائطی نامناسب تر از آن بی خبر بودند. آشنایی قابل ملاحظه ایشان با کتاب مقدس و آگاهی بر بی پایگی نهادهای ربانی موجب شد اعتبار و اقتدار تلمود نزد ایشان نسبتا کاهش یابد. تعداد زیادی از آنان یهودیت تلمودی را رد کردند و تنها کتاب مقدس را پذیرفتند. پس از آن، روحیه مخالفت با اعتبار و اقتدار ربانیون قوی تر و آشکارتر شد تا اینکه پس از گذشت دو قرن گروهی پدید آمد که در آغاز از تفکر ربانی و سرانجام، از اصل یهودیت فاصله گرفت و اکنون از آن فرقه میان یهود اثری باقی نیست. این مخالفان معتقد بودند تکالیف ربانیون چنان ظالمانه است که باید آنها را از گره های کوری شمرد که تنهابه دست مسیحا باز می شود؛ زیرا وی همه شرور را از خاندان اسرائیل بر خواهد افکند.

بهره برداری از امید مسیحایی برای سست کردن بندهای شریعت

در این میان، ماجراجوی گستاخی به نام «سیرین» اهل سوریه یا عراق (در حدود سال 720 میلادی) با بهره برداری از امید مسیحایی که بر همه چیره شده بود، ادعا کرد که وی مسیحاست. او مسلمانان را از سرزمین مقدس بیرون خواهد کرد و یهودیان را به میراث قدیم خود باز خواهد گرداند. وی در نخستین گام، احکام تلمود را نادیده گرفت، عبادات را تغییر داد، احکام تغذیه و مراعات دومین روز اعیاد را به فراموشی سپرد، نوشیدن شرابی را که غیر یهودی به آن دست زده، مجاز شمرد، احکام دقیق تدوین عقدنامه ها (کتوبوت) و طلاق نامه ها (گطین) را از نظر دور داشت و حتی ازدواج با برخی از طبقات ممنوعه نسبی و سببی را آزاد دانست.
گردن کشی سیرین در برابر ربانیون پیروان بی شماری را گرد او جمع کرد و شهرت او نزد همه یهودیان گسترش یافت؛ تا آنجا که حتی یهودیان مناطق دور افتاده اسپانیا آماده شدند از اموال و املاک خود دست بر دارند و رهبری آن مسیحا را بپذیرند. شکوه وی پایدار نبود. مأموران خلیفه یزید بن عبدالملک مسیحای دروغین را دستگیر کردند و چون روشن شد که وی از زودباوری برخی از یهودیان سوء استفاده می کرده، او را برای مجازات، تحویل مقامات یهودی دادند. ربی نترونای گائون فتوا داد که پیروان وی حق دارند به یهودیت باز گردند، مشروط بر اینکه پایبندی خود به فرمانهای تلمود را رسما اعلام کنند و چند ضربه تازیانه بخورند. این مجازات در قیاس با مجازاتهای آن زمان و قدرت نامحدود مقام گائونی چندان سنگین نبود.

ابوعیسای اصفهانی و پیدایش فرقه عیساویه
مسیحای دروغین دیگری به نام عوبدیا ابوعیسی بن اسحاق سه دهه بعد در اصفهان (ایران) برخاست و راه تازه ای را در پیش گرفت. وی کوشید مراسم عبادات و محرمات را دگرگون سازد و با این عمل، به جای کاستن از بار سنگین احکام تلمود، بر آن افزود. وی طلاق را حتی در صورت زنای زوجه ممنوع ساخت، گوشت و شراب را تحریم کرد، مخالفت خود را با آیین قربانی اعلام نمود و با استفاده از یکی از فقرات کتاب مزامیر به جای سه نماز روزانه که معمول بود، هفت نماز مقرر داشت. او پیروان بسیاری میان یهودیان ایران پیدا کرد و گفته می شود ده هزار تن از ایشان حاضر بودند به فرمان وی برای جنگ مسلحانه بسیج شوند. بر اساس یک منبع، ابوعیسی خود را نه مسیحا، بلکه یکی از پنج پیش آهنگ میسحا می شمرد و مدعی بود که برای آزاد کردن یهودیان به کمک شمشیر، مأموریت دارد.
زمان وی برای شورش بسیار مساعد بود. در همان وقت کار بنی امیه با جنگهای سخت به پایان رسید و جهان اسلام در یک انقلاب به سر می برد. ابوعیسی فرصت را غنیمت شمرده، پا به میدان گذاشت. او با لشکر خود به اردوگاه ابوسنباد، رقیب عباسیان، پیوست. شکست ابوسنباد کار ابوعیسی را نیز یکسره کرد. گفته می شود ابوعیسی معجزات بسیاری انجام داد، ولی نتوانست خود را جاودانه کند. پس از کشته شدن او در جنگ به سال 755 میلادی، مریدان وی نیز پراکنده شدند، ولی خاطره او برای چندین سال نزد هوادارانش زنده ماند. آنان تبدیل به فرقه ای شدند که نخستین فرقه یهودی پس از ویرانی دوم اورشلیم به شمار می آید. این فرقه تحت عنوان عیساویه یا اصفهانیه تقریبا به مدت سه قرن دوام یافت. عیساویان در نهان از فرمان رهبران خود اطاعت می کردند و خود را جانشین رکابیان می دانستند که در کتاب مقدس به عنوان گروهی ریاضت کش معرفی شده اند (ارمیا 35). درباره اینکه آیا آنان انتظار ظهور دوباره ابوعیسی را می کشیدند یا نه گزارشی در دست نیست. جالب توجه است که قبل از پایه گذاری فرقه قارئون، یک فرقه دینی بر اساس امید مسیحایی میان یهودیان پدید آمد و عنان (بنیانگذار قارئون) نخستین بدعت گذار جامعه یهود نبود.

مکاشفه مسیحایی اسرار ربی شمعون بن یوحای

روزگار آشوب، شورش و اختلاف مسلمانان امید به آمدن مسیحا را در دل یهودیانی که زیر سایه حکومت خلفا می زیستند، تقویت کرد. تقریبا همزمان با فعالیت ابوعیسی در ایران و بابل، یک مکاشفه مسیحایی به نام اسرار ربی شمعون بن یوحای در فلسطین پدید آمد. به گفته آن کتاب «مطاطرون» فرشته وقایعی را که در آخرالزمان اتفاق خواهد افتاد، به تنا ربی شمعون بن یوحای اعلام کرد. (این نام یاد آور تعدادی از نوشته های عرفانی در زمانها و مکانهای مختلف است). اثر یاد شده قدیم ترین نوشته دوران گائونی است که حوادث عصر خود را زیربنای آرمان آینده تلقی می کند. این تنا (آموزگار تلمودی) با شور و هیجان می پرسد: «آیا آنچه از دست ادومیان (رومیان، مسیحیان) کشیده ایم بس نیست؟ آیا باید اکنون در حکومت فرزندان اسماعیل (اعراب، مسلمانان) آزار ببینیم؟» فرشته پاسخ می دهد: «ای پسر انسان! بیم مدار؛ زیرا خدای قدوس و متبارک پادشاهی فرزندان اسماعیل را برپا کرد؛ تا تو را از این پادشاهی خبیث (ادوم) نجات دهد. او به اراده خود به آنان یک پیامبر عطا فرمود و آن پیامبر زمین (فلسطین) را فتح کرد، ولی ایشان آن را شکوهمند (به بنی اسرائیل) برخواهند گرداند و از آن پس نفرت (ترس) شدیدی میان آنان و فرزندان «عیسو» (یعنی ادومیان) وجود خواهد داشت.»
سپس فرشته فقراتی از کتاب مقدس را برای تأیید گفته خود نقل می کند. آنگاه کتاب خلاصه ای از تاریخ خلفا تا پایان حکومت آخرین خلیفه اموی را می آورد و می گوید: «در آن هنگام مسیحا بن یوسف ظاهر شده، یهودیان را به فلسطین بر خواهد گرداند و معبد اورشلیم را نوسازی خواهد کرد. آرمیلوس، پادشاه خبیث، زاده شیطان و سنگ که یهودیان را از فلسطین خواهد راند، او را خواهد کشت. آنگاه خدا مسیحای اصلی، یعنی پسر داود را برای آنان ظاهر خواهد کرد، اما ایشان از پذیرش او امتناع کرده، وی را خوار خواهند ساخت. سپس آنان به سبب تنگی وحشتناک آن روزها با زاری و توبه به خدا بر خواهند گشت. آنگاه مسیحا آرمیلوس را خواهد کشت و یهودیان را به فلسطین برخواهد گرداند. این اثر نیز مانند همه کتابهای مکاشفه مسیحایی به طور تخیلی پیرامون جزئیات پاکسازی و نوسازی اورشلیم، تجدید خدمات معبد و دوره مسیحا که در دنیا و قبل از روز داوری است، سخن می گوید. در این مکاشفه، جهنم به عنوان یک پالایشگاه لحاظ شده که در روز داوری آلودگی گناهکاران را پاک خواهد کرد. جهنم برای کسانی که ایمان خود را به اثبات رسانند، به سردی آب خواهد بود و پس از عبور ازآن به فردوس وارد و از خوشیهای آن بهره مند خواهند شد. بدکاران مدت دوازده ماه آنجا خواهند ماند، سپس به فردوس خواهند رفت.

بنیانگذاری فرقه قارئون

گائونیم حوزه های علمیه سورا و پومبدیتا سرگرم مطالعه تلمود و عمل به شریعت بودند. از این رو، اوضاع و شورشهایی که اندک اندک گسترش می یافت، کمتر توجه آنان را جلب کرد. هنگامی که خطر قطعی شد و افکار ضد ربانی حتی میان دانشمندان و بزرگان راه یافت، ربانیون با اسلحه کامل برپا خاستند؛ تا به فرمان گائونیم با دشمن بجنگند. اقدامهای موقتی که آنان می توانستند بکنند، برای فرو نشاندن آن طوفان چندان مفید نیفتاد. البته ایشان به سال 762 میلادی موفق شدند عنان را از مقام ریاست جالوت عزل نمایند و او را به دلیل نظریات بدعت آمیز، از بابل به فلسطین بگریزانند، ولی تکفیر آنان مانع از این نشد که عنان فرقه خود را تأسیس نماید و عقیده ای را ترویج کند که نخست مکتوم بود، ولی سرانجام، اعتبار ربانیون را میان گروه بزرگی از یهودیان مخدوش ساخت.
مذهب قارئون در همه جوامع مهم یهودی جا باز کرد و نفرت از تلمود و تلمودیان چنان شدت یافت که عنان یک بار گفت: «ای کاش همه هواداران ربانیون در بدن او گرد می آمدند و وی با کشتن خویش تمام آنان را به دیار عدم می فرستاد!» اما از آنجا که بد مطلق در دنیا وجود ندارد، مرام قارئون به طور غیر مستقیم خیراتی را برای بنی اسرائیل به ارمغان آورد. این مکتب موجب شد که پیروان تلمود با شدت و حدت بیشتری به مطالعه کتاب مقدس که قارئون در پشت آن سنگر می گرفتند، مشغول شوند؛ تا هنگام دفاع از اصول خود موقعیت مناسبی داشته باشند.

آغاز مطالعه عقلانی کتاب مقدس و ظهور یودغان
مطالعه عقلانی کتاب مقدس و عقائد یهودیت میان یهودیان بابل تحت تأثیر موجی دیگر نیز قرار گرفت. ظهور معتزله عقل گرا میان مسلمانان که نوعی تفسیر عقلی را جایگزین تفسیر لفظی قرآن مجید می ساختند، سرانجام، بر دانشجویان یهودی کتاب مقدس اثر گذاشت. در آغاز، ربانیون به شدت با چنین گرایشهایی مخالفت می کردند و برای جلوگیری از نفوذ آن به مدارس بسیار می کوشیدند، ولی سرانجام، در کار خود شکست خوردند. گرایشهای عقلی قارئون فرقه های چندی را پدید آورد. یک یهودی ایرانی به نام «یهودا یودغان» اهل همدان که در حدود سال 800 میلادی خود را پیش آهنگ مسیحا وانمود می کرد، به شیوه های تفسیری معتزله گرایش شدیدی داشت. یهودا توانست پیروان بسیاری برای خود فراهم آورد که هویت خویش را تا چندین سال پس از مرگ وی نگه داشتند و به بازگشت او معتقد بودند، همان طور که برخی فرقه های منتسب به تشیع بازگشت حضرت علی (ع) را باور داشتند.