حج در دین یهودیان

مقدمه

دیانت یهودی، حج را به عنوان یک عبادت با آثار مادی و معنوی می نگرد؛ همانگونه که دین اسلام و سایر ادیان توحیدی و غیر توحیدی چنین نگرشی به حج دارند. ولی تفاوت در ماهیت این عبادت و آداب و اعمال و شعائر و مکان و زمان آن است. یهودیان، سنت پیامبرشان، موسی کلیم الله را (که در حج به خانه خدا توجه داشت) پیروی نکردند و بیشتر تعالیم شریعت موسی و از جمله حج را تحریف کردند. هدف عمده این تحقیق، آن است که بگوید آنچه یهودیان به عنوان حج انجام می دهند، موافق چیزی نیست که پیامبرشان به عنوان شریعت آسمانی آورده و آن توجه خالصانه و صحیح به مکان مطلوب و زمان معین و مناسک واجب آن باشد.

حج در آیات قرآن

حج از زمان خلیل، ابراهیم (ع) بر مردم واجب شده، چنانکه آیه کریمه قرآن «و أذن فی الناس بالحج یأتوک رجالا وعلی کل ضامر یأتین من کل فج عمیق؛ و میان مردم ندای حج ده تا پیاده و سوار بر مرکب های لاغر [تندرو] از هر راه دوری به سوی تو آیند.» (حج/ 27) بیانگر است. این فریضه آسمانی مکان و زمان را معین ساخته و برای انجام آن شرط استطاعت را قائل شده است: «و لله علی الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلا؛ بر عموم مردم است در صورت استطاعت، حج بیت الله الحرام کنند.» (آل عمران/ 97) این دعوت عام است و ویژه مسلمانان نیست و تنها مؤمنان یا فرقه خاص یا قبیله و نژاد به خصوص به آن مکلف نیستند و از آیه کریمه: «إن أول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین؛ همانا نخستین خانه ای که برای مردم بنا شد همان است که در مکه است و مایه برکت و هدایت جهانیان است.» (آل عمران/ 96) استفاده می شود که خداوند این خانه را برای گروه های خاصی از بندگان قرار نداده که برکت و هدایت و رحمت و آمرزش ویژه آنان باشد و دیگران محروم بمانند. آری حج به غیر خانه خدا، از هیچ انسانی پذیرفته نیست و بدعت و مردود است و معنای حج حقیقی را ندارد.

آمیختن حق و باطل نزد یهودیان
خداوند در آیات کریمه قرآن، آمیختن حق و باطل را محکوم می کند و گمراه ساختن مردم را مردود می شمارد. چنانکه می فرماید: «لم تلبسون الحق بالباطل و تکتمون الحق و أنتم تعلمون؛ ای اهل کتاب! چرا حق را به باطل در می آمیزید و حقیقت را با این که می دانید پنهان می کنید؟» (آل عمران/ 71) و یهودیان خود می دانند که خداوند حج را تشریع فرموده است و نیز از قداست بیت الله الحرام آگاهی دارند و می دانند که جدشان ابراهیم (ع) خانه ای را برای بندگان خدا بنا نهاده است، با این حال حق را انکار کرده و با باطل آمیخته اند و به مکان هایی که هوای نفسشان طلبیده و تعصب نژادی شان حکم کرده، رهسپار شده و این سنت الهی را به انحراف کشیده اند و در توالی نسل ها حقیقت بر آنها مشتبه گردیده است و مقدسات حقیقی و معتقدات واقعی ضایع گشته و هواهای نفسانی نقش خود را بازی کرده است و این خصلت انسان است که اگر تحت ضابطه ای صحیح و زیر نظر ارشادگری صالح نباشد دستخوش هوای نفس می شود. خداوند همه را از انحراف نگهدار باشد!

پیشینه اندیشه حج برای یهودیان
یهودیان به اشکال مختلف با نوعی از مراسم حج سر و کار دارند و به این منظور رهسپار اماکن متعددی می شوند. هر فرقه ای راه ویژه ای برای خود برگزیده است و در اعیاد مخصوص، آهنگ حج آن اماکن می کنند و با مذهب و تعالیم و عقاید خاص و اوامر و نواهی ویژه ای به انجام آن مراسم می پردازند. اندیشه حج برای یهودیان، امر جدیدی نیست بلکه پیشینه طولانی دارد. آن دسته از یهودیان که پیرو آیین ابراهیم (ع) بوده اند، حج را به سوی بیت الله الحرام انجام می داده اند و آنان که از اقوام سامی بودند، به سوی معابد و هیاکل و ابنیه و آثار و قبور مردگان به انجام مراسم حج می پرداخته اند.

وجوب حج در تورات

به نظر می رسد که حج یهود یک فریضه دینی بوده که تورات بر آن ها واجب نموده است. این مطلب در نوشتاری اینگونه آمده: «حج به سوی یکی از معبدها، یک رسم دیرینه سامی است که حتی در اجزای قدیمی اسفار پنجگانه موسی، به عنوان یک فریضه دینی عنوان شده است.» در «سفر خروج» فصل بیست و سوم، فقره چهاردهم آمده است: «در هر سال سه مرتبه برای من عید بگیرید» و در آیه سی و سوم از فصل سی و چهارم آمده است: «در هر سال سه مرتبه همه مردان باید در برابر خدای بزرگ، خدای اسرائیل ظاهر شوند.» و در سرزمین های عربی نیز اماکن بسیاری وجود داشته که در آن اماکن مراسمی همچون حضور در عرفات صورت می گرفته است.

مکان حج در دین یهود
در هر یک از اعیاد سه گانه، فرقه های یهود به اماکن معینی آهنگ حج می کردند. در روز «استغفار» (عید مظال؛ عید سایه بان بندی یهود) به سوی کوه سینا حج می کرده و در عید «فصح» به بیت المقدس و در «عید استیر» و «عید باران» و... به اماکن دیگری رهسپار می شدند.
با این حال، از تحقیق و تفحص در تورات، مکان خاصی را پیدا نمی کنیم که از زبان پیامبرشان حضرت موسی (ع)، حج همانند یک دستور الهی آمده باشد. و جای این پرسش است که: آیا خداوند برای یهودیان حج به مکان مخصوصی را واجب نساخته است یا اینکه راویان و نویسندگان متون دینی توراتی، آن را از قلم انداخته اند یا به عادت معروف قوم یهود که تورات را تحریف می کردند آن را نیز تحریف نموده اند؟! بدین جهت است که اماکن حج متعدد شده و کوچ یهودیان در اعیاد سالانه به نقاط مختلف بوده و هر مکان عبادتی را با عنوان «بیت» می نامیده اند که در ازمنه مختلف محل برگزاری حج آنان بوده است؛ مثلا در «بیت المقدس» «بیت ایل» «بیت آون» که در نزدیکی بیت ایل بوده و «بیت اصل» در یهودا و «بیت حور» نزدیکی قدس و «بیت هاجن» در جایگاه تولد عیسی (ع) در «بیت لحم» و «بیت هاشطه» و سایر بیوت که شمارش آنها به درازا می کشد و می توان به کتاب مقدس در عهد جدید و قدیم مراجعه کرد که در آن جا درج شده است.

زمان حج نزد یهودیان
در خصوص زمان حج یهودیان «دکتر حسن ظاظا» می نویسد: «اوقاتی که در آن حج می کنند همزمان با اعیاد آنهاست و اینها سه زمان است:
1. عید فصح، که در فصل بهار واقع شده و مدت آن هفت روز است و از روز پانزدهم نیسان به تقویم یهودی آغاز می شود.
2. «عید حصاد» یا «اسابیع»، (شبوعوت) که مدت آن یک روز است مصادف با ششم ماه سیوان به تقویم یهودی که در اوایل تابستان (یونیه) قرار گرفته است.
3. «عید ظلل»، (سرکوت) که مدت آن هشت روز است و در پاییز قرار دارد و از روز پانزدهم ماه «تشرین» یهودی آغاز می گردد. موسم های سه گانه یاد شده را سه عید می نامند که حج در آن ها مستحب است و با صدقات بسیاری همراه می گردد.»

حج حضرت موسی (ع)

هرگاه اخبار و روایات و احادیث وارده از سنت شریفه بررسی شود، معلوم می شود که موسای کلیم بر خلاف حج پیامبران سلف حج نکرده اند. آن پیامبر گرامی نیز به سوی بیت الله عتیق حج کرده و طواف نموده و تلبیه گفته، به گونه ای که پدران و نیاکانش که پیام آوران حق و فرمانبرداران دستورات آسمانی بوده اند، حج کردند. این مطلبی است که روایات حج پیامبران بر آن تأکید می ورزد. چند مورد از روایات عبارتند از:
ابن عباس گوید: «در محضر پیامبر خدا (ص) بودیم، مسافت میان مکه و مدینه را می پیمودیم که به یک وادی رسیدیم. پیامبر (ص) فرمود: نام این وادی چیست؟ پاسخ دادند: «وادی ازرق» فرمود: گوئیا می نگرم موسی (ع) را که با گیسوان بلند در حالی که انگشتان دستش را در گوش ها نهاده بود و تلبیه حج می گفت، از این وادی می گذشت و آهنگ حج مکه مکرمه و کعبه مشرفه را داشت.»
همچنین از امام باقر (ع) روایت شده که فرمود: «موسی بن عمران (ع) با گروهی مرکب از هفتاد تن از پیامبران به قصد حج از گذرگاه "روحاء" عبور می کرد در حالی که می گفت: لبیک عبدک ابن عبدیک.»
نیز از قول آن حضرت نقل شده که: «موسی (ع) از رمله مصر محرم شد و از "صفائح الروحاء" با حالت احرام گذشت و بر ناقه ای سوار بود که مهار آن از برگ خرما بود و دو جامه قطوانی (سفید) بر تن داشت و تلبیه می گفت و کوه ها او را در تلبیه همراهی می کردند.»
نیز از امام صادق (ع) است که فرمود: «موسای پیامبر (ع) از صفائح روحاء عبور کرد و بر شتر سرخ موی سوار بود که افسار آن از برگ خرما بود و دو جامه قطوانی (سفید و کوتاه) در بر داشت و می گفت: لبیک یا کریم لبیک.»
ازرقی گوید: «پیامبر خدا (ص)، موسی (ع) بر شتر سرخ موی سواره حج کرد و به روحاء گذشت و دو جامه قطوانی در بر داشت که یکی را به صورت لنگ بست و دیگری را بر دوش افکند و طواف خانه کرد و سپس سعی صفا و مروه نمود و درحالی که صفا و مروه را سعی می کرد، ندایی از آسمان شنید که می گفت: "لبیک عبدی أنا معک" و موسی (ع) با شنیدن این ندا به خاک افتاد و سجده کرد.»
حضرت موسی (ع) از پیامبران اولوالعزم بود و امکان نداشت از طریق حج صحیح منحرف گردد و به راهی که جز رضای خداوند است، ره بسپارد. بنابراین، انحراف هایی که در حج یهود رخ داده، عملکرد پیروان موسی (ع) است که به تعالیم و اوامر خداوند ملتزم نشده و در نتیجه به انحراف گراییدند و عقوبت گناهانشان را دیدند و به خفت و ذلت موسوم شدند؛ آن گونه که خداوند در قرآن کریم فرمود: «ضربت علیهم الذلة و المسکنة و باؤ بغضب من الله ذلک بأنهم کانوا یکفرون بآیات الله و یقتلون النبیین بغیر الحق ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون؛ نشانه ذلت و بدبختی بر آنان زده شد و مشمول خشم خدا شدند؛ چرا که نسبت به آیات خدا کفر ورزیدند و پیامبران را به ناحق کشتند، از آن رو که به تبهکاری و تجاوز گرویدند.» (آل عمران/ 112)

انحراف یهود در حج

یهودیان سنت پیامبرشان، موسی کلیم الله را (که در حج به خانه خدا توجه داشت) پیروی نکردند و بیشتر تعالیم شریعت موسی و از جمله حج را تحریف کردند. گفتنی است که در حال حاضر حج از دیدگاه یهودیان واجب نیست و از ارکان عبادات آنها به شیوه ای که در اسلام دیده می شود، به شمار نمی آید و حداکثر به عمره مسلمانان شباهت دارد. پس از کلیم (ع) یهود به فرقه های مختلف درآمدند و هر فرقه ای شیوه ای را برای حج برگزید و مکانی را برای آداب و مراسم حج انتخاب کرد؛ به عنوان مثال:
1. گروهی از آن ها آهنگ بیت المقدس و هیکل سلیمان نمودند.
2. گروهی به کوه طور سینا رفتند.
3. برخی «بئر حی» واقع در نزدیکی شهر الخلیل را برگزیدند.
4. برخی دیگر به اماکن متبرکه به تعبیر آنها، که مهم ترین آنها کوه های برافراشته و تپه ها و چاه های آب و اماکن دیگر طبیعی است، رفتند.

حج یهودیان به بیت المقدس
بیت المقدس یا قدس از اهم اماکن مقدس نزد یهود است. همچنین این مکان مقدس از نگاه مسیحیان و مسلمانان مورد احترام است، از این رو حج بیت المقدس از قدرت ویژه ای برخوردار می باشد. یهودیان به ویژه فرقه «یهودا» که از داود و سلیمان تبعیت می کنند، برای بیت المقدس به ویژه پس از بنای هیکل معروف در قدس شریف به دست حضرت سلیمان (ع)، احترام خاصی قائلند. قداست بیت المقدس از نظر یهودیان مقارن با بنای هیکل سلیمان است. هیکل سلیمان معبد مرکزی یهود بود که حرم حج و قبله نماز آنها از زمان داود و سلیمان به شمار آمده است. این معبد بزرگ در رهگذر تاریخ رو به ویرانی نهاده و امروزه جز بخشی از دیوار اصلی آن نمانده است که یهودیان آن را «دیوار غربی» می خوانند و دیگر امت ها به نام «دیوار سوگواری».
این دیوار بخشی از حصاری است که در عهد هیرودیس بنا شده که هم عصر تولد عیسی (ع) بوده است. قدس شهری است در نقطه مرکزی فلسطین که بر فراز تپه ای از سنگ، به ارتفاع 762 متر قرار گرفته و با شهر «یافا» که شهر جدید البنایی است، تقریبا پنج کیلومتر فاصله دارد. بیت المقدس از نظر پیروان آیین های یهود و مسیحی و اسلام مورد تقدیس و احترام است و مقدسات آیین های سه گانه در این شهر تاریخی قرار دارد. یهودیان عقیده دارند که یکی از دیوارهای مسجدالاقصی با سنگ هایی ساخته شده که از هیکل سلیمان بر جای مانده و همان دیوار معروف به دیوار سوگواری است. شاید این شهر همان شهری باشد که در سفر تکوین تورات به نام «شلیم» از آن یاد شده که داود پس از خارج ساختن آن از دست «یبوسیان» (یبوسیان اسم طایفه ای از کنعانیان است که در کوهستان حوالی اورشلیم سکونت داشتند و اسرائیلیان به هلاک نمودن ایشان مأمور بودند) پایتخت خود گرفت و سلیمان هیکل عظیم را در آن ساخت و بر عظمت و شکوه آن افزود و پادشاهان یهودا آن را مقر سلطنت خود قرار دادند و بسیاری از پیامبران بنی اسرائیل آنجا ظهور کردند و به ترویج شریعت خود پرداختند. گویند: «هر وجب از این سرزمین جایگاه نماز پیامبری بوده است.» اعراب با یهودیان جنگیدند تا بیت المقدس قدیم را از چنگال آنها برهانند و یهودیان ناگزیر از این شهر عقب نشینی کردند، لیکن شهر جدید بیت المقدس همچنان در قبضه آنهاست. خلاصه آنکه: فرقه یهودا، بیت المقدس و هیکل سلیمان را محل برگزاری حج سالانه خود قرار داده و در عید سالانه موسوم به «عید فصح» به برگزاری مراسم می پردازند.

مراسم قربانی

اهم مراسمی که در آنجا انجام می شود، قربانی است که تعالیم دینی آن ها به آنان توصیه کرده است و با آنچه در تورات آمده تفاوت بسیار دارد. تورات به قربانی کردن گاو فرمان می دهد. اما رساله دینی آنها قربانی کردن انسان را توجیه می کند! بدینگونه در عید فصح قربانی از کودکانی انتخاب می شود که بیش از ده سال ندارند و یا کمی بیش از ده سال داشته باشند. خون این قربانی را با خمیر می آمیختند و بدان تبرک می جستند. یهودیان خون قربانی را به طرق گوناگون بیرون می کشند. گاهی قربانی را به صورت زنده در بشکه ای قرار می دهند که در اطراف آن بشکه، سوزن هایی به داخل تعبیه شده که بر بدن قربانی فرو می رود و خون از آن سوزن ها جاری می گردد و قربانی با عذاب و شکنجه جان می سپارد و در این حال یهودیان از لذت سرمست می شوندو گاه شریان های قربانی را از چند موضع پاره می کنند تا خون از رگ ها بیرون بپاشد و گاه کودک را همانند گوسفند قربانی می کشند و خون آن را به نحوی که اشاره شد می گیرند و به حاخام یا کاهن یا ساحر می دهند تا در تهیه فطیرهای مقدس یا عملیات سحر از آن استفاده کند. زمان برگزاری حج یهود در بیت المقدس، روز چهاردهم ماه اول سال دینی آن ها، ماه نیسان است که به مناسبت نجات موسی و بنی اسرائیل از فرعون و قوم و خروج از مصر جشن می گیرند.

قربانی کردن کودکان
ویل دورانت، درباره قربانی کردن کودکان می نویسد: «پیشینیان یهود را همانند پاره ای از اقوام عادت بر این بوده که کودکی را قربانی کنند. این کار را دوست می داشتند تا بدینوسیله خشم آسمان را فرو نشانند! به مرور زمان ترجیح دادند این قربانی را از میان کودکان مجرم که به اعدام محکوم می شدند، برگزینند. بابلی ها به این قربانی جامه پادشاهی می پوشاندند تا به فرزند پادشاه شباهت پیدا کند سپس به دار می آویختند و این کار در "رودس" و عید "کرونس" بود. گمان می رود که قربانی کردن گوسفند یا بزغاله در عید فصح در حقیقت تخفیف حکم قربانی بوده که با پیشرفت تمدن از قربانی انسان به قربانی حیوان تحول یافته است.» چنین به نظر می رسد که یهودیان در حال حاضر بره یا بزغاله ای را در حج بیت المقدس قربانی می کنند.