روزه یا تعنیت در دین یهود

عبادت

روزه از جمله عبادات دیرینی است که پیدایش آن را می توان با رانده شدن حضرت آدم (ع) و حوا از بهشت مقارن دانست. بعضی مفسران نوشته اند خداوند روزه روز سیزده و چهارده و پانزده هر ماه را بر آدم صفی واجب کرد. علت آن بود که چون به زمین آمد از گرمی و تابش آفتاب سوخت و سیاه شد، ولی پس از روزه بدنش سفید شد به این جهت آن سه روز را ایام البیض خوانند. پس پیشینیان از آغاز آدم هم روزه داشته اند. خداوند در آیه ۱۸۳ سوره بقره ضمن بیان وجوب روزه در ماه رمضان برای مسلمانان به این نکته که روزه پیش از این بر امت های گذشته نیز واجب بوده است اشاره فرموده اند: «یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب من قبلکم؛ اى اهل ایمان! روزه بر شما واجب شد چنان که بر امت هاى گذشته واجب شده بود، باشد که پرهیزکار شوید.»
حضرت امیرالمومنین علی (ع) در این باره می فرماید: «روزه عبادت قدیمی است که خدا هیچ امتی را از آن بر معاف نداشته است.» مردی از ابن عباس از چگونگی روزه انسان های برگزیده تاریخ سئوال کرد. ابن عباس در پاسخ گفت پیامبر اکرم (ص) فرمود: «برترین روزه، روزه داشتن برادرم داود است که در طول سال همیشه یک روز را روزه می داشت و یک روز را افطار می کرد، سلیمان نیز در هر ماه سه روز اول ماه و سه روز وسط و سه روز آخر آن را روزه دار بود، عیسی همواره روزه دار بود و مریم نیز همیشه دو روز را روزه و دو روز را افطار می نمود.»
با این اوصاف درمی یابیم اکثر ادیان بزرگ دنیا از جمله صائبیان، مانویان، برهمائیان، بودائیان و اهل کتاب چون یهود و نصارا نیز روزه های واجب و مستحبی داشته اند که در آن ایام از خوردن و آشامیدن دوری می کردند.

روزه یا تعنیت در میان یهود

در شریعت یهود، راه های متعارف نزدیکی به خداوند و کسب رحمت های او، عبارتند از: روزه، دعا (نماز یا تفیلا) و صدقه. روزه به عنوان یکی از این راه ها، امری بسیار متداول و معمول در آیین کلیمیان جهان است که در قالب های واجب و اختیاری برگزار می شود. روزه در کلام عبری، تعنیت به معنای رنج دادن جان نامیده می شود که وجه تسمیه آن خودداری از خوردن و آشامیدن طی روز (شرعی) است. در تورای (تورات) مقدس، برای اولین بار دستور تعنیت (روزه) گرفتن برای روز کیپور (بخشش گناهان) در دهم ماه تیشری ذکر شده است، ولی تعنیت های دیگر تاریخ یهود با یادبود اتفاقاتی که در مسیر خرابی بت همیقداش (بیت المقدس) روی داد، مناسبت پیدا می کنند. روزه های دهم طوت (آغاز محاصره اورشلیم توسط بخت النصر) هفدهم تموز (خرابی دیوارهای شهر اورشلیم و توقف قربانی ها)، نهم آو (خرابی دوباره بت همیقداش) و سوم تیشری (کشته شدن گدلیا بن اخیقام و سقوط حکومت یهودیان)، همگی در کتاب زکریا (35:7 و 19: 8) نام برده شده اند.
یهودیان در روز دوم ابتدای سال نو روزه ی واجب می گیرند به این معنا که از طلوع فجر تا غروب آفتاب از خوردن، آشامیدن،رفتارهای غیر شرعی صحبت کردن درباره ی مسایل دنیایی و آمیزش جنسی خودداری می کردند و روز دهم ابتدای سال نیز کسانی که مرتکب گناهی شده اند برای تطهیر از گناه روزه کیپور (کفاره) به مدت یک شبانه روز می گیرند؛ روزهای دوم و دهم ابتدای سال برای یهودیان از نظر روزه گرفتن مقدس محسوب می شود.
مستر هاکس امریکایى در کتاب قاموس مقدس می نویسد: «روزه کفاره، روزه مهم سالیانه اى است که با آرامى و استراحت و روزه در دهم ماه تشرین (تیشری) یعنى پنج روز قبل از عید خیمه ها نگاه داشته مى شد ... که فعلا این عید در دهه اول اکتبر واقع مى شود...» ابوریحان بیرونى در التفهیم درباره این که کبور (کپور هم ریشه کفاره عربی) چیست؟ می نویسد: «دهم روز است از تشرین وزین جهت گاه گاه او را عاشورا (عاسورا هم ریشه با عشره در عربی است) خوانند. فاما نام کبور اندر زبان عبرى کفاره گناهان است و این یک روز است که بر جهودان روزه داشتن فریضه کرده آمد... تو اندازه این روز بیست و پنج ساعت است و ابتدا کنند روز نهم پیش از آفتاب فرو شدن به نیم ساعت و تمام شود چون آفتاب فرو شود، روز دهم و نیم ساعت بگذرد آنگه روزه بگشایند.»
به هر حال روزه گرفتن از عبادات یهودیان بوده است که چندین بار در تنخ یهودی یا عهد عتیق به آن اشاره شده است. موسی پیش از دریافت الواح عهد از یهوه، چهل شبانه روز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد. داود در هنگام بیماری پسرش از بت شابع زن اوریا، روزه گرفت. یهوشافط پس از پیروزی یهودیه بر موآبی ها و عمونیان چهل روز روزه گرفت. یوئیل و یونس نیز برای دور کردن خشم خدا به مردم دستور به روزه گرفتن دادند. مردخای و استر نیز از دیگر از شخصیت های عهد عتیق هستند که پس از فرمان هامان وزیر اخشورش برای قتل عام یهودیان چندین شبانه روز روزه گرفتند. یهودیان همچنین در روز تیشا بآو یا «نهمین روز از ماه عبری آو» که روزی است که معبد اورشلیم دوبار و در سالهای ۵۸۶ قبل از میلاد و ۷۰ میلادی، تخریب شد، به روزه داری می پردازند. این روز «شوم ترین روز تاریخ یهود» شناخته می شود.

اهداف تعنیت (روزه) در دین یهود

در بیان خلاصه ای از فلسفه روزه می توان چنین گفت که روزه مانند اکثر احکام و مقررات دینی، کارکردی مانند ایجاد یک زمینه تیره و تاریک برای درک بهتر روشنائی ها دارد. به عبارت دیگر، روزه و بسیاری از دستورهای محدود کننده دینی (همچون حلال و حرام ها)، با ایجاد یک یا چند نوع محدودیت در فعالیت های جاری زندگی، زمینه ای به ظاهر تیره می سازند که در قالب آن، ارزش های زندگی جهان بهتر قابل درک و فهم خواهند بود. محدود کردن انسان در خودداری از اعمال ساده زندگی مثل خوردن و آشامیدن، او را وادار به تفکر و بررسی شفاف تر روش ها و اهداف زندگی خود می کند. ماهی تا زمانی که در آب است، معنای آب را نمی داند، اما اگر لحظه ای از محیط آبی خود خارج شود، معنای آب را درک خواهد کرد (البته پس از بازگشت به آن محیط).
اهداف روزه (های واجب) در یهود را می توان به 3 بخش تقسیم کرد (که یک روزه می تواند بیش از یک هدف را دنبال کند):
1- توبه و طلب بخشش
2- یادآوری یک مناسبت و یا سوگواری
3- تلاش برای تحقق یک آرزو یا استجابت حاجت
از نگاه دین یهود کلمه صوم تنها به معنی پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه خودداری از لذایذ جسمانی (مانند استحمام، استفاده از عطریات و...) را نیز شامل می گردد. البته در کتاب های مقدس یهود، نمونه های مختلفی وجود دارد که نشان می دهد تعنیت اصولا تنها برای ابراز پشیمانی از گناه و بازگشت به یک زندگی سالم و طلب رحمت از خداوند نیست، بلکه اهداف دیگری را نیز در بر می گیرد. انبیا برای شایستگی دریافت وحی، تعنیت می گرفتند، هنگام مرگ یک پادشاه عادل (مثل شائول) یا رهبر مذهبی تعنیت عمومی اعلام می شده است. در موقع بروز احکام سخت (در زمان حکومت خشایارشا) استر، یهودی، ملکه ایران تعنیت سه روزه اعلام می کند یا یهودیان غربی (اشکنازی) به مناسبت کشتارهای دسته جمعی در اروپای قرون وسطی روز بیستم ماه سیوان را تعنیت می گیرند.
حضرت موسی، قبل از دریافت تورا، 40 روز و 40 شب تعنیت گرفت. هنگام جنگ با دشمنان بت پرست، بنی اسرائیل تعنیت های عمومی می گرفتند تا راهنمایی های الهی را بهتر درک کنند و در ضمن معلوم شود که پیروزی آنها به خاطر نیروی بدنی نیست. تعنیت های فردی برای آرامش خاطر، یا رسم تعنیت عروس و داماد در روز ازدواج یا قبل از آن برای ورود به یک زندگی مقدس و همچنین تعنیت گرفتن در سالگرد مرگ پدر و مادر و تعنیت های مستحب در روزهای دوشنبه و پنجشنبه برای تزکیة نفس نیز معمول و مرسومند.

روزه های واجب در دین یهود

اولین و معروفترین روزه یهودیان، روزه یوم کیپور یا روزه کفاره نام دارد. مطابق تفسیر علمای یهود، آیه 29 تا 31 باب 16 سفر لاویان اشاره به آن دارد. این روزه با هدف بخشش گناهان (میان انسان و خداوند) انجام می شود و تنها روزه ای است که دستور مستقیم خداوند در تورات درباره آن صادر شده است: «برای شما قانون ابدی باشد که در دهمین روز از ماه هفتم (عبری) جان های خود را رنج دهید (روزه بگیرید).... زیرا در این روز برای شما طلب عفو می شود.... (و در صورت توبه) از تمام خطاهایی که نسبت به خداوند مرتکب شده اید، مبرا می شوید.» (تورات- سفر لاویان- فصل 16- آیات 29-31) ریشه این روزه، به عفو بنی اسرائیل از جانب خداوند در صحرای سینا باز می گردد. حضرت موسی اولین بار، چهل روز در کوه سینا توقف کرد تا تورات را دریافت نمود (10 فرمان)، و پس از بازگشت از کوه، تمرد گروهی از بنی اسرائیل را مشاهده کرد. پس از توبیخ قوم و پشیمانی آنها، چهل روز دیگر در بالای کوه برای قوم طلب عفو کرد و پس از آن، به فرمان خداوند، 40 روز دیگر در بالای کوه رفت تا برای دومین بار لوح ده فرمان را دریافت کرد. موسی در دهم ماه هفتم از کوه پایین آمد و چون این روز برای بنی اسرائیل، نشان عفو خطاهای آنها از سوی خداوند بود، این روز به عنوان یوم کیپور یعنی روز بخشش گناهان تعیین شد. یهودیان جهان در این روز که مهم ترین روز تقویم عبری محسوب می گردد، روزه 25 ساعته (غروب تا غروب) گرفته و از انجام هر کاری دست کشیده و تمام وقت در کنیساها، به عبادت می پردازند.
دومین سری از روزه های واجب یهودیان، 4 نوبت روزه هایی هستند که پس از ویرانی معبد بیت المقدس از طرف انبیا و علمای بنی اسرائیل به نشانه سوگواری برای این جامعه مقرر شدند. سرزمین اسرائیل، شهر اورشلیم و معبد بیت المقدس رکن اصلی عبادات و اعتقادات یهود را تشکیل می دهند. بسیاری از آیین عبادی و زیارتی قوم یهود مربوط به این مکان و سرزمین مقدس است. یهودیان در سه نوبت نمازها (تفیلاها) روزانه خود به سوی بیت المقدس به عنوان قبله رو می کنند. پس از ویرانی نهایی بیت المقدس در حدود سال 70 میلادی و تبعید یهودیان از آن سرزمین، 4 نوبت روزه به نام های گدلیا، دهم طبت، 17 تموز و 9 آو ( 25 ساعته) به نشانه یادبود و سوگواری برای این واقعه بر یهودیان واجب شد. این روزه ها را می توان به شرح ذیل بیان نمود:
1- روزه روز نهم از ماه (آو)(av) به مناسبت یاد کرد مصیبت ویرانی بیت المقدس
2- روزه روز هفدهم ماه (تموز) به مناسبت رخنه دشمنان یهود به شهر اورشلیم
3- روزه روز دهم ماه (طوت) در یادبود محاصره شهر اورشلیم توسط پادشاه بابل
4- روزه روز سوم ماه (تبشری) موسوم به روزه (جه لیا)
سومین شکل روزه، روزه استر است. این نشانه نوعی روزه است که به منظور طلب حاجت و استجابت دعا صورت می گرفت. در حدود 2300 سال پیش که یهودیان از زمان کوروش در ایران ساکن شده بودند، دختری یهودی ملکه دربار خشایارشا شد. در آن دوران یکی از وزرا نقشه قتل عام یهودیان را طرح کرد که با هوشیاری استر و یکی از انبیای یهود به نام مردخای این نقشه باطل شد. استر برای موفقیت در ابطال این توطئه، از یهودیان ایران خواست که 3 روز روزه بگیرند و از خداوند طلب بخشش و کمک نمایند. پس از آن، روزه استر به یادبود این واقعه بر یهودیان واجب گشت.

یوم کیپور، بزرگ ترین تعنیت در دین یهود
یوم کیپور یا یوم عاسورا در دین یهود به عنوان بزرگ ترین روز برای تعنیت است. یوم کیپور تعطیلی مذهبی یهودیان در ماه سپتامبر یا اکتبر است که مردم در آن روز روزه می گیرند و در کنیسه، دعای صبر می خوانند. آن روز را، روز کفاره هم می گویند. یهودیان شش روز دیگر را نیز روزه می گیرند که " TISHA B"AV " (نهم آوریل، روزی که معبد یهودیان در آن روز تخریب شد) از آن جمله است. در «یوم کیپور» و " TISHA B"AV " خوردن و آشامیدن از زمان غروب آفتاب تا غروب بعدی به مدت 24 ساعت ممنوع است، در حالی که در سایر ایام روزه اشان، این محدودیت از طلوع تا غروب آفتاب است. هدف از روزه در دین یهودیت، استغفار از گناهان یا درخواست حاجت خاصی از خداست. این روزه در میان یهودیان به نام های دیگری نیز شناخته می شود: از آن جمله: «یوم آدیر» به معنای جلیل و با عزت، «یوم هسلیحا» به معنای روز بخشش و عفو، «یوم هقادوش» به معنای روز مقدس و بالاخره «یوم عاسورا» به معنای روز دهم و اشاره ای به دهم ماه تیشری است. عاشورا اصلا نام روز دهم محرم نبوده است، بلکه روز دهم ماه تشرین (تیشری) بوده است که یهودیان از جمله یهودیان عرب در آن روز روزه کیپور مى گرفتند... تشرین نام یکى از ماه هاى تقویم یهود است که ماه اول سال عرفى و ماه هفتم سال دینى است و مطابق با قسمتى از سپتامبر و اکتبر فرنگى است... جشن سال نو در روزهاى اول و دوم تشرین برگزار مى شود، یوم کیپور در روز دهم...
در اسلام نیز این روز عزیز داشته می شده، به طوری که پیامبر اسلام قبل از وجوب روزه ماه مبارک رمضان این روز را روزه می گرفته اند. در صحیح بخارى از عایشه نقل شده: رسول خدا به روزه روز عاشورا امر کرد تا هنگامى که روزه ماه رمضان واجب شد. آن گاه فرمود: «هر کس مى خواهد، روز عاشورا را روزه بگیرد و هر کسى مى خواهد افطار کند.» در جامع احادیث الشیعه از کتاب من لایحضره الفقیه از امام باقر (ع) نقل شده: محمد بن مسلم و زراره از آن حضرت از روزه روز عاشورا سئوال کردند، فرمود: «کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک» اما پس از به شهادت رسیدن سالار شهیدان دشمنان تشیع و بنی امیه احادیثی از خود جعل کردند و روزه مستجبی در آن روز را به خاطر توفیق خداوند به بنی امیه در کشتن امام حسین (ع) ذکر کرده اند. از آن پس احادیث متعددی از ائمه هدی (ع) نقل شده است که روزه در این روز را نهی فرموده اند.
امام صادق (ع) به عبدالله بن سنان فرمود: «لا تجعله صوما کملا و لیکن إفطارک بعد صلاة العصر بساعة على شربة من ماء؛ روزه آن روز را کامل قرار ندهید، بلکه ساعتی بعد از نماز عصر آبی بنوشید.» زراره از امام صادق و امام باقر (ع) نقل کرده که به او فرمود: «لا تصم یوم عاشورا ...»