ساختار و موضوع تلمود (مطالب)

ساختار و ترتیب مطالب تلمود

ترتیب مطالب تلمود بابلی و فلسطینی مطابق با ترتیب میشنا است؛ کتابی که هر دو تلمود، آن را تفسیر می کنند. میشنا به شش بخش اصلی یا سداریم (بخش ها) تقسیم شده است؛ این بخش ها که با کلمه اختصاری عبری شس شناخته می شد، به ویژه از زمانی که سانسورکنندگان مسیحی واژه تلمود را تابو خواندند، مترادف با تلمود دانسته شد. هر یک از بخش ها به دسته خاصی از مسائل می پردازد.

1- سدر زراعیم (بخش بذرها)
سدر زراعیم (بخش بذرها) به هلاخای مربوط به کشاورزی و محصولات سرزمین فلسطین، هدایای تقدیمی به کاهنان و لاویان، و صدقه های اهدایی به فقیران اختصاص دارد. این بخش شامل یازده رساله است. در این بخش، از مسایل مربوط به کشاورزی، غذاها، سرزمین فلسطین و مسایل متفرقه دیگر سخن به میان آمده است. ترتیب رساله ها در تمام نسخه ها یکسان نیست، اما معمولا بر اساس اندازه یا، برای آن که دقیق تر باشد، مطابق شماره فصل ها مرتب شده اند. معمولا هر رساله به یک موضوع خاص می پردازد؛ مثلا رساله شویعیت درباره احکام شمیطا (سال هفتم زیر کشت رفتن مزارع) یا بیکوریم (درباره میوه های نوبرانه) است، اما برخی مسائل مرتبط با این موضوع نیز ضمیمه آن است.
فصول هفتاد و چهارگانه این بخش به یازده رساله تقسیم شده است و تنها اولین رساله از میان آنها، یعنی براخوت، اندکی غیر عادی است؛ چرا که رساله مزبور درباره آداب خواندن ادعیه و نمازهاست و در آن از احکام مربوط به کشاورزی سخن به میان نیامده است. در بعضی نسخه ها، این رساله به بخش موعد انتقال یافته است. اما از آن جا که سدر زراعیم به نام سدر امونا (به معنای بخش ایمان؛ گفته شده است که «چون انسان به حیات ابدی باور دارد، بذرافشانی می کند») نیز معروف است، قرار دادن رساله براخوت در آغاز این بخش، به درستی صورت گرفته است.

2- سدر موعد (عیدها)
بخش دوم، سدر موعد (تعطیلات مذهبی) نام دارد. بخش موعد (عیدها) در دوازده رساله است ،درباره روز سبت (شنبه) و مناسبتها و اعیاد سال. دوازده رساله این بخش درباره جشن هایی است که در طول یک سال واقع شده اند و موضوع آن به ترتیب، از احکام روز شبات (دو رساله) تا احکام مربوط به ایام روزه دسته بندی شده است. رساله شقالیم، از آن جهت که به خراج یک دوم شقل، یعنی هزینه حفظ و نگهداری معبد و راه های جمع آوری و توزیع آن پرداخته است، استثنا محسوب می شود. علت درج آن در بخش موعد این بوده است که خراج مزبور در یک فاصله زمانی منظم جمع آوری می شود.

3- سدر ناشیم (زنان)
سدر ناشیم (زنان) سومین بخش است. ناشیم در هفت رساله تنظیم شده و درباره احکام مربوط به ازدواج، از خواستگاری گرفته تا احکام زنای با محارم، طلاق و مالکیت اموال، نذر و قسم بحث می کند. پنج رساله اصلی این بخش به موضوعات بالا اختصاص دارد و دو رساله دیگر، یعنی نداریم (نذرها یا تعهدها) که تا حدودی به روابط زن و شوهر پرداخته است، و نازیر که درباره احکام نذیره ها (زنان مؤمنی که نذرهای خاصی می کنند) است، ضمیمه آنها هستند. رساله سوطا، شامل هلاخاهای مربوط به زنان مظنون به زنای محصنه، موضوع های نامربوطی را دربردارد که تنها به خاطر داشتن ارتباط موردی در آن گنجانده شده اند.

4- سدر نزیقین (خسارات)
بخش چهارم نزیقین (خسارات) شامل ده رساله است، درباره حقوق مدنی و کیفری، ساختار قضایی و دادگاههای حقوقی و کیفری و آیین دادرسی. این بخش چهارم به یشوعوت (راه های فرار) نیز معروف است؛ چون بخش نسبتا زیادی از آن درباره حمایت از زیان دیدگان در مقابل مجرمان است. در ابتدا، این بخش با رساله ای معروف به نزیقین که درباره حقوق مدنی بود، آغاز می شد؛ اما چون رساله نام برده طولانی و دارای سی فصل بود آن را به سه بخش، معروف به «باب» تقسیم کردند که امروزه باوا قما (باب نخستین)، باوا مصیعا (باب وسطی) و باوا بترا (باب آخر) نامیده می شوند. به طور کلی، این بخش از حقوق مدنی و جزایی، آیین دادرسی دادگاه های شرع، تعهدات، مجازات ها و جز آن سخن می گوید.
بخشی از قانون کیفری دینی به ممنوعیت همه اشکال و انواع بت پرستی و رساله ای خاص به نام عوودا زارا به این موضوع اختصاص یافت. رساله ای دیگر به نام هورایوت (آراء) به راه حل مشکل مهم خطای سنهدرین در تصمیم گیری ها، که چه بسا همه قوم [یهود] را به اشتباه می اندازد اختصاص دارد.
رساله عدویوت (شهادات) مجموعه ای از گواهی ها درباره هلاخای تاریخی است که در معرض خطر فراموشی قرار گرفته بود، و درباره جنبه های نامتعارف هلاخا که ظاهرا در نشستی ویژه در حوزه علمیه یونه استنتاج شده بود، بحث می کند. رساله ای دیگر که در این بخش جایی ندارد و با بیشتر رساله ها تفاوت دارد، رساله آووت (پدران) است، که نه از هلاخاها، بلکه از علم اخلاق و فلسفه سخن می گوید. این رساله حاوی بیانات و کلمات قصار حکیمان میشنایی است. این رساله به خاطر محتوای بی بدیلش، در بسیاری از دعاها گنجانده، و به زبان های دیگر نیز ترجمه شد.

5- سدر قداشیم (مقدسات)
بخش قداشیم (مقدسات) شامل یازده رساله است. این بخش به طور کلی، به احکام مربوط به معبد و و مراسم عبادی تقدیم قربانی اختصاص دارد. از یازده رساله مندرج در این بخش، ده رساله به تفصیل، درباره آیین مذهبی معبد و انواع قربانی ها سخن می گوید. رساله یازدهم، حولین (امور عرفی غیر مقدس) که در زمان های قدیم به شحیطت حولین (ذبح عرفی) معروف بود، تنها رساله ای است که از قربانی ها سخنی به میان نیاورده و به بحث درباره احکام ذبح شرعی و بیان جزئیاتی درباره غذاهای حلال (کاشر) و حرام (غیر کاشر) و نیز احکام متفرقه ای که تعداد اندک آنها رساله جداگانه ای را تشکیل نمی داد، پرداخته است.

6- سدر طهاروت (پاکی ها- طهارت ها)
بخش ششم، طهاروت (پاکی ها- طهارت ها) شامل دوازده رساله است. این بخش درباره پیچیده ترین موضوع هلاخایی، یعنی احکام مربوط به طهارت و نجاست شرعی است. این احکام که عمدتا، در عصر معبد (و تا چندین نسل بعد در فلسطین) رعایت می شدند، فصل های بسیار جزئی اما موردنیاز و مبتنی بر سنت های قدیمی را، که گاهی رابطه منطقی میان آنها قابل فهم نیست، در بر دارد. تنها یک رساله، نیدا، در آن زمان اهمیت عملی داشت؛ چرا که از احکام مربوط به ناپاکی دوران عادت زنان بحث می کرد. این بخش مبهم ترین بخش در میان تمامی بخش های میشنا است و حتی اموراهای بزرگ در کشف رموز آن با مشکل روبرو بودند.

ترتیب مطالب تلمود مطابق تقسیم بندی جدید

مطابق تقسیم بندی جدید، در مجموع، پانصد و هفده فصل (با تفاوت های اندک میان نسخه های مختلف) در تلمود وجود دارد که در قالب شصت و سه رساله تنظیم شده اند. تعداد سنتی رساله ها شصت عدد بود و شمار فعلی ظاهرا از تقسیم چند رساله مانند نزیقین به بخش های مستقل به دست آمده است. رساله های مختلف، اینک نیز همان نام دوره تلمودی خود را که عموما منعکس کننده درون مایه و مضمون اصلی آنهاست، حفظ کرده اند و اغلب، دست نخورده باقی مانده اند. فصل ها نیز نامی دارند که بعضا به دوره تلمودی بر می گردد؛ اما این نام گذاری نه بر اساس محتوا، که بر پایه کلمات آغازین است. هنگامی که کلمات آغازین چندین فصل، مشابه می شدند، انتخاب عناوین جداگانه ای که آنها را متمایز سازد لازم می شد. اما این نام ها چندان مورد تأکید نبودند.
ترتیب فصل ها در هر رساله معمولا ثابت است؛ هر چند که همیشه منظم و منطقی به نظر نمی رسد. گاهی در رساله ای مطالب به طور روشمند، از عام تا خاص سازمان یافته اند، اما در تعدادی از رساله ها معیار نظم، حکم در حال بررسی است؛ موضوع مربوط به جزء اول آن حکم در ابتدا طرح می شود. رساله هایی که علاوه بر موضوع اصلی به طرح مسائل دیگری نیز می پردازند، معمولا به گونه ای سازمان دهی شده اند که ابتدا موضوع اصلی و پس از آن، مسائل فرعی مطرح می شود. گرایشی نیز وجود داشت که رساله های مختلف را با موضوع هایی آغاز می کرد که علایق یا حس کنجکاوی خواننده را برمی انگیخت؛ اگرچه لزوما اهمیت زیادی نمی داشت.
فصل های میشنا به زیرشاخه هایی موسوم به میشنایوت تقسیم شده اند که هر کدام معمولا از یک یا چند حکم شرعی مربوط به هم بحث می کند. این زیرشاخه ها، یکدست نبوده، تفاوت هایی بین نقل آنها وجود دارد. با این حال، این تقسیم بندی تقریبا در تمام نسخه های چاپی میشنا یکسان است. به همین خاطر، به هنگام درج نشانی موضوعی در میشنا، نام رساله، شماره فصل در آن رساله و شماره میشنا در آن فصل ذکر می شود. مثلا نشانی این روایت «تمامی افراد بنی اسرائیل در جهان دیگر سهمی دارند» رساله سنهدرین، فصل 10، میشنای شماره 1 است. در قرون میانه، از آن جا که فرض بر این بود که همه مردم این رساله ها را می شناسند، در اغلب موارد، تنها شماره فصل بدون ذکر نام رساله بیان می شد و نام و شماره میشنا نیز به خاطر آن که هنوز هیچ تقسیم بندی ثابتی بر اساس میشنایوت وجود نداشت، نقل نمی شد.

تفاوت موضوع تلمود بابلی و تلمود فلسطینی

با آن که اموراها در تمام بخش های میشنا تحقیق کردند، دست کم در بابل، آنها بیشتر بر روی چهار بخش که با زندگی روزمره رابطه داشت متمرکز شدند؛ موضوع اصلی تلمود بابلی را همین چهار بخش تشکیل می دهند. بخش زراعیم که درباره احکام کشاورزی است، با زندگی در بابل ارتباط بسیار اندکی داشت؛ چون اکثر هلاخاهای این بخش به سرزمین فلسطین در دوره معبد مربوط می شد. تنها رساله براخوت این بخش با قانون گذاری برای زندگی روزانه، مانند نمازها و دعاها، ارتباط دارد. بخش طهاروت نیز اهمیت عملی زیادی در بابل نداشت و تنها رساله نیدا، که در حقیقت به احکام طهارت زنان می پرداخت، برای تحصیل انتخاب شده بود. بیشتر رساله های این چهار بخش دیگر در تلمود بابلی شرح داده شدند و سی و شش رساله هم چنان بدون توضیح مانده اند. اخیرا چند تن از دانشمندان تلاش کردند تا از میان رساله هایی که عمیقا مورد مطالعه قرار نگرفته اند، موضوع هایی را گلچین کرده، از این طریق، یک تلمود «ساختگی» عرضه کنند.
در فلسطین، وضعیت کمی متفاوت بود. از آن جا که در این سرزمین احکام کشاورزی با زندگی روزمره پیوند خورده بود، تلمود فلسطین از تمام رساله های بخش زراعیم بحث می کند. در قرون میانه، بخشی در تلمود اورشلیم وجود داشت که به بخش قداشیم اختصاص یافته بود، اما از زمان اولین چاپ تلمود فلسطین، این قسمت از حوزه مطالعه و یادگیری پنهان ماند. تقریبا یک قرن پیش، دانشمندی مدعی شد که نسخه خطی این قسمت را کشف کرده است، اما عموما آن را یک جعل جدید خواندند. تلمود فلسطین از تمام بخش طهاروت، تنها تعداد اندکی از فصل های رساله مفید و کاربردی نیدا را برای تعمق برگزید و در مجموع، دارای سی و نه رساله است. شصت رساله میشنا و شرح آنها در تلمود، واحدی یگانه را تشکیل می دهند، اما در طی قرن ها، چیزهایی بر آن افزوده شد که با عنوان عام و غیر دقیق مسختوت قطنوت (رساله های کوچک) معروفند. این رساله ها یکدست نیستند؛ بعضی از آنها قدیمیند و ظاهرا بخشی از مؤلفه های تاریخی میشنایوت بیرونی را تشکیل می دهند.
بیشتر این رساله ها خلاصه هایی هستند که در زمان های متأخر (عمدتا در عصر گائونی) تدوین شده اند؛ اگرچه بعضی از منابع آنها بسیار قدیمیند. این «رساله های کوچک» از اخلاق و رفتار بحث می کنند و بعضی از دانشمندان معتقدند که احتمالا در میشنا بخش هفتادم نیز (حتی قبل از تدوین میشنایوت) معروف به سدر هخما (حکمت) وجود داشت. در میان این آثار، رساله هایی مانند آووت ربی ناتان دیده می شود که نسخه بسیار مفصل رساله آووت و رساله درخ ارص (رفتار) است و از احکام و مقررات رفتار و کردار صحیح در تمام موقعیت ها و چیزهای دیگر بحث می کند. رساله هایی نیز هستند که درباره احکام تفسیر نشده در تلمود سخن می گویند؛ مانند رساله سوفریم (کاتبان) درباره کتابت طومارها، رساله سماحوت درباره احکام عزاداری و رساله های دیگر. این رساله ها اگرچه گاهی مورد مطالعه قرار گرفتند و شاخص های گویایی برای رفتار و جنبه های معینی از هلاخاها محسوب شدند، از رساله های اصلی تلمود به شمار نمی آیند.

موارد اختلاف فهرست مطالب تلمود با میشنا

از آنجا که میشنا محور اصلی مباحث تلمود است، چنانچه با نظری به صفحات تلمود اصلی که متن میشنا در وسط و گماراها در حواشی آن نوشته شده است، این امر کاملا روشن است، لذا چینش و فهرست مطالب آن درست به همان ترتیبی است که در میشنا آمده است; یعنی همان طور که آغازین بخش میشنا، «سدر زراعیم» و بخش پایانی آن «طهاروث» است، تلمود نیز همین گونه است. اما با این حال، تلمود، به ویژه تلمود بابلی که در واقع امروزه هرگاه از تلمود سخنی به اطلاق گفته می شود، به نحو غالب، تلمود بابلی مراد است از بعضی جهات تفاوتهایی با میشنا دارد. از مجموع 60 رساله میشنا که در 6 بخش آمده است، حدود 37 رساله در تلمود بابلی آمده است. البته ناگفته نماند که تلمود، تقسیم بندی دیگری از بخشها ارائه کرده است که طبق آن، تعداد رساله ها به 63 عنوان رسیده است.
موارد اختلاف فهرست مطالب تلمود به ویژه تلمود بابلی با میشنا عبارتند از:
الف) تقریبا تمامی رساله های بخش موعد (درباره روز شنبه و دیگر اعیاد و مناسبتهای سال)، بخش ناشیم (درباره حقوق خانواده) و بخش قداشیم (درباره معبد و عبادت قربانی) در تلمود آمده است.
ب) از بخش زراعیم میشنا (که درباره مقررات کشاورزی است) تنها رساله «براخوت» 335 که حاوی ادعیه و نمازهای یومیه است، در تلمود بابلی آمده است. علت حذف بقیه رساله ها را معمول نبودن مطالب آنها در بابل ذکر کرده اند.
ج) از بخش طهاروث (درباره احکام طهارت) به استثنای رساله «نیداه» 336 که درباره دماء ثلاثه، مسایل شرعی خاص زنان، از جمله احکام حیض و نفاس بحث می کند که همچنان جنبه عملی دارد، بقیه رساله ها در تلمود بابلی مطرح نشده اند.

زبان تلمود
زبان هر دو تلمود با هم فرق دارد; هر کدام دارای گویش خاصی از زبان آرامی هستند; «گمارای فلسطینی به لهجه آرامی غربی نوشته شده و بسیار شبیه به زبان آرامی کتابهای عزرا و دانیال است. اما گمارای بابل با لهجه آرامی شرقی تابت شده است.» از سوی دیگر، با زبان عهد عتیق و میشنا، که عبری است، نیز تفاوت دارد; اگر چه زبان عبری میشنا، عبری بومی است و با عبری عهد عتیق اندکی متفاوت است.