کتاب منطق الملخص

کتاب «منطق الملخص» یکی دیگر از آثار فخرالدین رازی متکلم، مفسر و منطق دان قرن ششم هجری است که به زبان عربی می باشد. این کتاب به شیوه الاشارات بوعلی و در سه دانش منطق، طبیعی و الهیات تدوین شده است. روی آورد فخر در این اثر ارایه نظام سازگار از منطق با پیروی از نظام دو بخشی ابن سینا است اما ملاحظات انتقادی و تکلیمی فراوانی را درخصوص آراء بوعلی می آورد. منطق الملخص به شیوه منطق نگاری دو بخشی است. فخر در دیگر آثار خود مانند «شرح عیون الحکمه» تحلیل دیدگاههای خاص خود را به این کتاب ارجاع می دهد. قلم فخر روان، خالی از صعوبت و در عین حال گزیده نویس است.
در مواضعی که دیدگاه یقینی ندارد، به طور صریح بیان می کند که در اینجا از متوقفین هستیم. در این کتاب بر آن است تا گزارش مختصر و روشن از مباحث متقدمان و محصل آراء اقدمین را همراه با زیادات نفیس از جانب خود بیاورد. فارابی، ابن سینا، ابوالبرکات بغدادی و ابن سهلان ساوی منطق دانانی هستند که فخر در مواضع مختلف به آنها ارجاع می دهد. کاتبی قزوینی بر ملخص شرح انتقادی و دایرة المعارف گونه ای با عنوان «المنصص فی شرح الملخص» نوشته است. کاتبی بر مأخذ مهمی دسترسی داشته است و آراء فخر را در تطبیق با مبانی وی و نیز در پرتو آراء متقدمان و متأخران مورد توضیح و نقد قرار می دهد.

معرفی اجمالی نویسنده
امام فخرالدین ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهرری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فراگرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراءالنهر سفر کرد.
ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراءالنهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سالهای پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود.
امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد - ضیاءالدین – شمس الدین. امام فخر در سالهای پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتابهایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب درسه بخش به شرح زیر می باشد:
1-بخش اول: کیفیت اقتناص تصورات - قسم اول: مقدمات: مباحث ماهیت – نوع و جنس- فصل- عرض عام...
- قسم دوم: مقاصد و سخن از حدود و رسوم: تصورات غیراکتسابی، حد غیر ممکن و رسم ممکن، مناسبت بین حدود و رسوم، حدی که نیاز به برهان ندارد...
2-بخش دوم: تصدیقات - احکام قضایا: قضایای حملیه، احکام شرطیات
- قیاس
* المقاصد قسم اول: قیاس های ساده درحملیات
قسم دوم: مختلطات در اشکال اربعه
قسم سوم: شرطیات
قسم چهارم: قیاسهایی که حد وسط در آنها کاملا تکرار نمی شود
قسم پنجم: استثناها
*ملحقات در اشاره به بعضی توابع قیاس
3-بخش سوم: برهان: تعریف برهان، مبادی برهان، مغالطه ها...