کتاب دانشنامه علائی

شناخته ترین و جامع ترین کتابی که شیخ در اقسام حکمت به زبان فارسی نوشته همین کتاب است که بنابر تصریح خود او در مقدمه کتاب آن را به نام علاء الدوله ابوجعفر محمدبن دشمنزیار کاکویه نوشته است. کتاب مشتمل است بر منطق، الهیات (علم برین) طبیعیات (علم زیرین) و ریاضیات، لیکن قسمت ریاضی آن چنانچه جوزجانی در مقدمه نخست فعلی ریاضیات می گوید "ضایع شده" و بعدها جوزجانی آن را از روی مصنفات دیگر شیخ ترجمه و تلخیص کرده و به قسمتهای اصلی افزوده است. بخش های سه گانه آن یعنی منطق، الهیات و طبیعیات بار دیگر در سال 1330 و 1331 چاپ شده است.
این کتاب به نام "حکمت علائی" یا علائیه معروف است ولی در "عیون الانبیا" تألیف ابن اصیبعه نام این کتاب "دانش مایه" ضبط شده و در "نزهت نامه علائی" تألیف شهمردان نام این کتاب "دانشنامه علائی" است. این کتاب در دو جلد به طبع رسیده جلد اول مشتمل بر مقدمه مصحح و منطق و الهی و جلد دوم مشتمل بر طبیعیات و هندسه و هیئت و ارثماطیقی و موسیقی.

معرفی اجمالی نویسنده
ابوعلی حسین، فرزند عبدالله بن سینا و معروف به ابن سینا، لقبش شرف الملک و شیخ الرئیس، فیلسوف، طبیب، شاعر، ریاضی دان و منجم ایرانی و مشهورترین دانشمند اسلامی و از بزرگترین دانشمندانی که تا کنون در عالم بوده اند. او در سال 370 هـ ق، در شهری از توابع بخارا متولد شد. در بخارا که آن زمان، پایتخت سامانیان بود، منطق، طب و ریاضیات را یاد گرفت. به دلیل استعداد زیاد و هوش سرشارش، توانست خیلی زود در موضوع های مختلف، شهرت علمی پیدا کند. در سن 17 سالگی، نوح ابن منصور سامانی را معالجه کرد و این امر باعث شد که مشهور شود و از همین رو به کتابخانه سلطنتی راه پیدا کرد. خودش می گوید: «کتابهائی که من در آنجا دیدم، کسی حتی نام آنها را نشنیده بود، آنها را خواندم و از آن بهره مند شدم و وقتی 18 ساله شدم از همه آن علوم، فارغ شدم.»
ابن سینا گرچه فیلسوفی بزرگ بود ولی از طرفی پزشکی پرمشغله و نفوذ کامل سیاسی داشت و به عنوان یک وزیر، به شاهزادگان حامی خود، خدمت می کرد. سال 403 هـ ق، کتاب قانون در طب خود را نوشت. در دوران زندگیش که بیشتر با حکومت غزنویان روبرو بود، در شهرهای مختلفی مسافرت و خدمات گوناگونی ارائه داد تا اینکه بعد از مرگ شمس الدوله دیلمی جانشین او "سماء الدوله" چند ماه او را به زندان انداخت ولی ابوعلی سینا بعد از آزادی از زندان، به اصفهان رفت و آنجا بسیار مورد احترام بود و همانجا به تدریس و تألیف پرداخت و در واقع، چهارده سال آخر زندگی پربار خود را در اصفهان گذراند و سرانجام در سفری که با "علاء الدوله" به همدان رفت در سال 428 هـ ق، در سن 58 سالگی، دار فانی را وداع کرد.

ساختاربندی کتاب
کتاب منطق: برخی از عناوین این بخش عبارتند از: تقسیم علم به تصور و تصدیق – بیان علت احتیاج علم به علم منطق و فایده آن – آغاز علم منطق - تقسیم لفظ به مفرد و مرکب - پدید کردن لفظ کلی و جزئی – باز نمودن کلی ذاتی و عرضی – باز نمودن جنس و نوع و فصل و خاصه و عرض عام - تعریف خاصه و عرض عام - تعریف برسم - فرق بین خبر و انشاء – قضیه محصله و معدوله – تعریف قضیه شرطیه و مقدم و تالی – فرق میان موضوع و محمول با مقدم و تالی – پیدا کردن قیاس اقترانی - شروح حدود و نتیجه و اشکال سه گانه - قیاسهای مرکب و استثنایی از متصلات و منفصلات - قیاس خلف - نمودن حال استقراء - وهمیات - مشهودات – مقبولات و مسلمات - مشبهات – اقسام مسائل علم های برهانی – اقسام مطالب - و...
کتاب الهیات: این بخش شامل عناوین زیر می باشد: آغاز علم برین - تقسیمات علوم - موضوعات علوم نظری - بداهت وجود اقسام جوهر – بیان مذاهب در اصل جسم - ابطال مسلک عدم ترکیب در جسم - اثبات هیولی و صورت – اثبات تلازم ماده و صورت - تعریف اقسام عرض- اقسام تقابل- اقسام قوه فعلی - اقسام فاعل - برهان تطبیق - پیدا کردن حال ممکن الوجود - دانستن معنی خواست واجب الوجود - موجب اجسام ترکیب ناپذیر - اجسام بسیطه و مرکبه و اقسام بسیط - و...