امام عصر در اندیشه هانری کربن

مقدمه

تاریخ دانش شرق شناسى عموما با تحریفها، کتمان حقایق و نوعى بى انصافى همراه بوده است. اما در این میان گاهى برخى چهره هاى شاخص شرق شناسى، در مواجهه با منطق مستحکم برخى اندیشه هاى شرقى، شیفته آنها شده، به آن گرایش و میل باطنى و ایمان قلبى یافته اند. مرحوم پرفسور هانرى کربن، ایران شناس مشهور فرانسوى از جمله اروپائیانى است که در دوران زندگى علمى خود، در پى گذر از اندیشه هاى وجود شناختى اندیشورانى همچون هایدگر و ادموند هوسرل، با حکمت شرقى شیعى آشنایى شده و به دنبال مطالعات چندین ساله، به وجود مبارک امام عصر، (ع) و معنویت بى بدیل سایر ائمه شیعه (ع)، تمایل قلبى، و یقین عینى و عقلانى یافته است.
در چند سال گذشته و در پى انتشار یادنامه اى از کربن (از سوى یکى از شاگردان او در ایران و اروپا) برخى از اندیشمندان داخلى نسبت به این خاور شناس منصف اروپایى از در بى انصافى وارد شده و مع الاسف پاره اى اشتباهات وى را در آثارى که از خود به جا گذارده، بهانه حمله شدید به او قرار داده اند. غافل از اینکه صرف توجه کربن به مسأله وجود امام عصر (ع) و تحلیل شایسته او از وجه معنوى غیبت و ظهور آن امام همام، فى نفسه داراى آثار ارزشمندى بوده که از چشم این گروه منتقدان به دور مانده است. فى المثل در حالى که برخى روشنفکران غربگراى بومى، مفهوم ولایت باطنى و هدایت تکوینى ائمه اطهار (ع)، را زیر سؤال برده، یا عنوان انسان کامل و قطب عالم امکان را براى حضرت قائم (ع)، حاصل سرقت ادبى شیعیان از عارفان اهل سنت قلمداد کرده اند.

اثبات نقش وساطت فیض براى امام غایب

پرفسور کربن در کتاب تاریخ فلسفه اسلامى خود که قریب سى و اندى سال پیش به رشته تحریر در آمده است، با ارائه تحلیلى تاریخی، نحوه انتقال مفاهیم عرفانى را از لسان ائمه اطهار (ع)، به آثار عرفانى اهل سنت مورد بررسى قرار داده و ثبوت نقش وساطت فیض را براى وجود مقدس امام غایب به اثبات می رساند. مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی، در مقدمه کتاب خود با عنوان ظهور شیعه که در واقع متن گفتگوها و مکاتبات ایشان با پرفسور هانرى کربن است، به همین حساسیت ویژه کربن به حقایق مذهب تشیع اشاره کرده و ضمن ارایه متن گفتگوهاى خود با او از این نکته یاد مى کند که در این مجلس آقاى دکتر کربن، مذاکره را ادامه داده و گفتند که «امسال موقعى که اروپا بودم، در ژنو در موضوع امام منتظر به عقیده شیعه کنفرانسى دادم و این مطلب براى اندیشمندان اروپایى حاضر کاملا تازگى داشت.»

اثرات تصور امام غایب در زندگى معنوى شیعیان
کربن خود در یکى از پرسشهایى که از محضر مرحوم علامه به عمل آورده به همین حقیقت براى بار دیگر اشاره کرده است. او خطاب به علامه می نگارد. مطلب اساسى تصور امام غایب، چه اثرى در تفکر فلسفى و اخلاق و روى هم رفته تمام زندگى معنوى شیعیان دارد؟ آیا با تعمق جدیدى در این تصور اساسی، مذهب تشیع نمی تواند در دنیاى امروزه یک غذاى جدید روحى براى احیاى فلسفه و مبدأ نیرویى براى زندگى معنوى و اخلاق ببخشد. نیرویى که تا کنون در تقدیر مانده است؟ به اعتقاد کربن در کتاب ارزشمند "تاریخ فلسفه اسلامى" بى شک فکر شیعه از آغاز کار فلسفه اى را تقویت کرد که از سنخ فلسفه نبوى بود و با دین نبوى انطباق کامل داشت. کربن به درستى این نکته را مورد توجه قرار داده که فلسفه نبوى اصولا فلسفه اى مربوط به آخرالزمان است. به گفته او فلسفه نبوى مستلزم اندیشه اى است که نه به وسیله سابقه تاریخى محصور مى شود، نه با کلمات و الفاظى محدود که با تعلیم و در قالب عقاید جزمى و تغییر ناپذیر محصور باشد و نه در افقى که منابع و قوانین و منطق استدلالى آن افق را حد بندى کند، مشخص می شود.

مفهوم انتظار از دیدگاه کربن

آری! فکر شیعه متوجه "انتظار" است، اما انتظار نه از طریق ظهور شریعتى نو، بلکه از راه تجلاى کامل کلیه معنى پنهانى یا معنى روحانى منزلات آسمانی. انتظار این ظهور، در انتظار "امام غایب" نمایان شده است. به عقیده کربن مفهوم ولایت در این دوران طولانى انتظار، على الاصول همان هدایت ارشادى امام است که "اسرار" اصول عقاید را می آموزد. این مفهوم از سویى شامل مفهوم معرفت است و از سوى دیگر واجد معنى محبت؛ یعنى معرفتى که فى نفسه متمرکز و نیرومند است. اگر این گفته کربن را بپذیریم، تشیع از این زاویه دید همان عرفان اسلام است. کربن در بخشهاى مختلف آثار خود بارها بر این نکته تاکید دارد که این مسائل، اساسا در علم کلام اهل سنت مورد بحث قرار نگرفته، چرا که از حیطه قدرت آن بالاتر بوده است.

مفهوم انسان کامل یا ولایت در اندیشه کربن
کربن بر خلاف بسیارى از اندیشمندان معاصر که مفهوم انسان کامل یا ولایت، قطب و قطب الاقطاب را زاییده اندیشه عارفانى همچون محى الدین عربى (ابن عربی) می دانند، بر این عقیده پا می فشارد که اگر از تفسیر حقوقى یا فقهى محض شریعت پا را فراتر بگذاریم و به نوعى معراج باطنى که اساس تفکر شیعه است، قائل شویم، گویى تشیع و تصوف دو نام براى یک حقیقتند. کربن در رساله اى خطاب به مرحوم علامه طباطبایی به این نکته اشاره دارد که فریدالدین عطار، در حالى که هنوز سنى بوده، تذکره الاولیاء خود را با شرح حال امام پنجم یعنى حضرت باقر (ع)، شروع کرده است و در کتاب "تاریخ فلسفه اسلامی" می نویسد: «در حقیقت از آغاز اسلام، صوفیان، شیعى مذهب بودند؛ در گروه کوفه، شیعه اى به نام عبدک، نخستین کسى بود که صوفى خوانده شد. بنا به تحقیقات عمیق کربن درباره سخنان ائمه (ع)، (به ویژه خطبه هاى توحیدى نهج البلاغه و جوامع روایى شیعه) مفهوم ولایت اصولا از طرف خود امامان شکل گرفته و مبانى نظرى عرفان از سوى ائمه (ع)، فى الجمله مورد قبول بوده است. از این نظر وقتى صفحات کتاب ابن عربى مطالعه شود، مطالبى دیده می شود که گویى یک مؤلف شیعى مذهب نوشته است.»
کربن می نویسد: «همچنان که مفهوم "ولایت" از شیعیان است، همچنان نیز تردیدى نیست که در تصوف، اساس مفاهیم "قطب" و "قطب الاقطاب" از شیعیان می باشد. بنابراین ملامتهایى که از سوى ائمه شیعه نسب به غیر شیعیان و صوفیان اهل سنت وارد شده است، در واقع اعتراضى است به غصب مقام ولایت و نقش شیخ که نقش امام غائب را "غصبا" تصرف کرده و نیز اعتراضى است، به شیفتگى به لامذهبى که کاهلى جاهلانه و فسق و هرزگى اخلاقى را تأیید می کرده است.»

دیدگاه کربن در مورد غیبت و ظهور امام عصر (عج) در آخرالزمان
کربن، در بخشى از کتاب "تاریخ فلسفه اسلامى"، ضمن نقل روایتى مشهور از نبى مکرم اسلام، (ص)، که در آن آمده است: «اگر تنها یک روز به پایان جهان باقى مانده باشد، خداوند آن روز را چندان طولانى خواهد کرد تا مردى از ذریه من که نامش نام من و کنیه اش کنیه من خواهد بود ظهور کند. او زمین را از هماهنگى و عدل پر خواهد ساخت، چنانکه تا آن هنگام از خشونت و جور پر شده است»، به تفسیر این روایت پرداخته و می نویسد: «روزى که چنین طولانى خواهد شد، زمان غیبت است و این حدیث صریح، طنین خود را در همه قرون و در تمام مراتب شعور و ضمیر شیعه منعکس ساخته است.»
کربن با باور به این اعتقاد که این ظهور، واقعیت و پیروزى تأویل؛ یعنى حقیقت دین را آشکار خواهد کرد و به نوع بشر مجال خواهد داد تا وحدت و یگانگى خود را به دست آورد، بر این نکته تأکید دارد که ظهور امام، مستلزم قلب ماهیت دل مردمان است و کمال روز افزون این ظهور به ایمان پیروان امام وابسته و راه آن چگونگى عمل آنان می باشد. البته انتقادى که به کربن وارد است، غفلتى است که از وجه مسلحانه و قیام بالسیف حضرت حجت از خود نشان داده است. لیکن این حقیقت مورد اشاره او را هم نمى توان انکار کرد که: «جلوه یا عدم جلوه امام بر اشخاص، به شایستگى آنان بستگى دارد.» کربن در تحلیلى جالب توجه می نویسد: «جلوه ظهور او بر مردم، همان مفهوم تهذیب و تجدید عالم روحى آنان است و بالنتیجه همان مفهوم عمیق اندیشه اى است که شیعه از غیبت و ظهور امام دارد. مردم شایستگى خود را براى دیدن امام از بین می برند، آنگاه خود بین امام و خویشتن حجاب می گردند، زیرا وسیله و آلت تجلى و مشاهده آن را؛ یعنى معرفتى را که از راه قلب حاصل می شود از دست مى دهند، یا آن را فلج ساخته و از قدرت و کار می اندازند. پس تا وقتى که مردم مستعد شناسایى و معرفت امام نگردند، سخن گفتن از ظهور امام غایب هیچ معنى نخواهد داشت.»
اگر گفته کربن پذیرفته شود، دیگر ظهور امام واقعه اى نیست که روزى ناگهان به وقوع بپیوندد، بلکه امرى است که روز به روز در ضمیر و وجدان شیعیان مؤمن رخ مى دهد. در این حالت عقیده به عدم تحرک و مخالفت با ترقى که در اسلام تشریعى (یعنى فقه) غالبا مورد نکوهش قرار گرفته است، در هم مى شکند و معتقدان به آن امام همام، در جنبش صعودى دوره ولایت کشیده می شوند. در واقع کربن ظهور امام (ع)، را به معرفت قلبى شیعیان منوط مى داند. معرفتى که از نوع معرفت شهودى و باطنى است.

وجود ماوراى طبیعى امام غایب از نظر کربن

همو در جاى دیگر (رساله عالم مثال) به نوعى دیگر به همین حقیقت اشاره دارد. موضوع بحث کربن در رساله "عالم مثال" جهان واسطه اى است که مابین عالم مجردات تام و نفوس متعلق به ماده قرار می گیرد. همان عالمى که شهود عارفان و حکماى اشراق در آن عالم صورت می گرفته است. او از جمله می نویسد: «حکایات سهروردى و قصص موجود در سنت شیعى که حکایت نیل به "سرزمین امام غائب" را باز می گوید، هیچ یک خیال واهی، غیر واقعى و تمثیلى نیستند، زیرا اقلیم هشتم یا ناکجا آباد، همان چیزى نیست که ما معمولا "اوتوپیا" می نامیم. اقلیم هشتم، به مثابه عالمى است که از حیطه کنترل و نظارت تجربى علوم جدید خارج است. عالمى فرا حسى است که تنها به مدد ادراک مخیل می توان آن را درک کرد و حوادثى را که در آنجا به وقوع می پیوندد، صرفا به یارى آگاهى مخیل می توان تجزیه نمود. لازم به ذکر است که مراد از خیال در اینجا همان اصطلاح رایج در زبان امروزى ما نیست، بلکه، مقصود، دیدار باطنى و خیال صادق است.»
پس به گفته کربن براى مشاهده امام غایب در دوران غیبت نیز می باید در افق وجودى امام غائب قرار گرفت. به عبارتى این کلمات، راز وجود ماوراى طبیعى امام غایب را در ذهن و آگاهى شیعیان بیان می دارد؛ کسى که در آن حال روحى نباشد، قادر به مشاهده او نخواهد بود. سهروردى در حکایت "عقل سرخ" خویش به همین نکته اشاره داشته و مقصود از جمله اى که در آغاز سخن از او نقل کردیم همین است: «اگر خضر شوی، از کوه قاف آسان توانى گذشتن.»

محصور بودن شیعیان در میان دو حد
کربن در بخش دیگرى از "کتاب تاریخ فلسفه اسلامى"، شیعیان را میان دو حد محصور می داند. حد اول همان "یوم المیثاق" یا "روز الست" است، که حیات مادى بشر به آن مسبوق بوده و حد دوم ظهور امام عصر روحی فداه، است که اینک در غیبت به سر می برد. زمان فعلى که به نام امام غائب است، زمان غیبت اوست. به همین جهت "زمان او" با رمز و علامتى دیگر مشخص می شود و غیر از آن زمانى است که براى ما علامت و رمز تاریخ محسوب می گردد.

تشبیه قیام حضرت قائم به رستاخیز صغرى
کربن ضمن تشبیه قیام حضرت قائم به رستاخیز صغرى به این نکته اشاره می کند که پاره اى از نویسندگان شیعى (از جمله کاشانى و صدر آملى) امام دوازدهم یا امام منتظر را همان "فاراقلیط" آمده در انجیل یوحنا می دانند. کربن می نویسد: «سلطنت امام، مقدمه رستاخیز عظیم (قیامه القیامه) است. رستاخیز یا برخاستن مردگان "به قول شمس لاهیجى شرطى است که مجال می دهد تا هدف و ثمره وجود موجودات محقق گردد" به همین نسبت قیام عمومى حضرت حجت، مجال براى تحقق فلسفه وجودى بشر در حیات زمینى خود است. به عبارتى معاد شیعه همچون معاد زرتشتى که حتی سلطه تصویر سائوشیان (سوشیانس) و اصحاب او قرار گرفته، تحت تأثیر قائم و اصحاب او قرار دارد. در عین حال "این تصور، اندیشه قیامت صغری"، یعنى هجرت انفرادى را از اندیشه "قیامت کبری" یعنى فرا رسیدن دهر جدید جدا نمی سازد.»
کربن در بخش دیگرى از نوشته هاى خود به بیان تفاوت عقیده مسیحیان به حضرت عیسى بن مریم (ع)، پرداخته و پس از اذعان به این نکته که امامان همه نور و حقیقت واحدى هستند که در دوازده شخص متمثل شده اند، می نویسد: «وقتى نسبت لاهوت و ناسوت را در شخص امامان در نظر بگیریم، می بینیم مساله به هیچ روى شبیه به اتحاد اقنومى در طبیعت نیست. امامان، ظهورات و تجلیات الاهى هستند. قاموس فنى زبان، کلمات (ظهور و مظهر) را پیوسته به مقابله با عمل آیینه باز می گرداند. پس بدین گونه، امامان همچون ظهور الاهی، بى هیچ کم و بیش "اسماء الله" می باشند و به این عنوان از دو مهلکه تشبیه و تعطیل مصونند.»

مهمترین انتقاد به تحقیقات کربن

شاید مهمترین انتقاد به تحقیقات کربن، عدم توجه او به وجه اجتماعى ظهور حضرت حجت و قرار گرفتن دوران غیبت میان دو حادثه بزرگ عاشورا و ظهور و قیام بالسیف مهدی (ع) است. این درست است که قیام حضرت به مثابه پیروزى تأویل بر تنزیل و یا حقیقت بر شریعت است و رابطه شیعیان با امامشان رابطه اى نهانى و عاشقانه است، اما بى تردید نمی توان در کنار عروج عرفانى شیعیان که کربن به درستى از آن به عنوان یکى از شروط اساسى توفیق دیدار معصوم یاد مى کند، از وجه اجتماعى و مبارزه فراگیر آن امام با ظلم سیاسی، اقتصادى و فرهنگى صاحبان زور و زر و تزویر چشم پوشید و خروج عاشقانه امام شهیدان ابا عبدالله الحسین (ع) را براى اصلاح اجتماعى امت جدش که فرهنگى فاسد در کالبد آن دمیده شده بود به فراموشى سپرد و از عنصر سیاسى این هر دو قیام صدر و ذیل اسلام چشم پوشید.