امر به معروف و نهی از منکر در حکمت های لقمان

لقمان

چهارمین و پنجمین حکمت لقمان مساله امر به معروف و نهی از منکر است، چنان که از زبان او خطاب به پسرش می خوانیم: «وامر بالمعروف وانه عن المنکر؛ پسرم! امر به معروف و نهی از منکر کن.» (لقمان/ 17)
این دستور، از دستورهای بسیار مهم است. لقمان حکیم در این آیه، پس از یادآورى نماز، موضوع امر به معروف و نهى از منکر را پیش کشیده است. به عقیده شیعه امر به معروف یا دعوت به سوى نیکى ها و نهى از منکر یا مبارزه با بدى ها جزو مهم ترین و گرانبهاترین دستورات اسلامى است که عقل و شرع در لزوم آن هماهنگند این وظیفه بزرگ از اساسى ترین پایه هاى اسلام محسوب مى شود و در ردیف بهترین عبادات و یکى از اقسام جهاد است. موضوع امر به معروف و به اصطلاح، نظارت ملى، موضوع دامنه دارى است که در تمام شؤون زندگى ما دخالت دارد. در جهان امروز، علاوه بر نظارت و مراقبت هاى خصوصى که بر عهده مؤسسه هاى خاص و دوایر مخصوص است، مانند شهردارى که حق نظارت بر عمران و آبادى شهر دارد، یک نظارت ملى و عمومى به تمام مردم واگذار شده که حق نظارت و راهنمایى و انتقاد در کلیه امور داشته باشند تا با بیان و منطق، لغزش ها و نقایص را تذکر دهند. بنابراین در دنیاى متمدن ملت مى تواند در تمام شؤون کشور نظارت بنماید زیرا سرچشمه قدرت و علت پیدایش و تشکیل سازمان ها ملت است او مى تواند هر گونه انحرافى در سازمان هاى ادارى و تشکیلات کشورى دید فورا انتقاد کند و نظر بدهد و به میزان انحراف لحن انتقاد خود را شدیدتر سازد، زیرا مبدأ نیرو اوست، این همان نظارت ملى است که جهان امرز آن را به صورت عالى ترین اصل پذیرفته و اسلام چهارده قرن پیش پایه گذار آن بوده است.

نظارت ملى در اسلام واجب است

در ملت هاى زنده جهان امروز، نظارت ملى، یک امر مشروع است، هر فردى مى تواند از این حق بهره بردارى نماید، ولى اگر همان فرد از این حق استفاده نکرد، او را مجازات نمى کنند، مثلا اگر گوینده و یا نویسنده اى در امور اجتماعى، انحراف را دید، مى تواند با گفتن و نوشتن از حق مشروع خود استفاده نماید، ولى اگر نکرد، او را محاکمه نمى کنند، اما در اسلام امر به معروف و نهى از منکر به صورت یک اصل لازم و واجب وارد شده و هیچ مسلمانى حق ندارد در برابر گناه و خطا سکوت کند و مهر خاموشى بر دهان بزند.اسلام به قدرى به این مطلب اهمیت داده که شخصیت و ارزش هر ملتى را در سایه مبارزه با فساد دانسته است، ملتى که در اجراى قوانین، دقت کامل به عمل آورد، در برابر گناه و طغیان یک فرد و یا یک جمعیت، سکوت اختیار نکند.
قرآن این حقیقت (شخصیت از آن ملتى است که با فساد مبارزه نماید) را در آیه زیر بیان فرموده است: «کنتم خیر أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف وتنهون عن المنکر؛ شما در میان ملت ها در صورتى بهترین ملت و امت هستید که مردم را به نیکى دعوت کنید و از کارهاى زشت باز دارید.» (آل عمران/ 110)
اسلام به اندازه اى به این مسأله حیاتى اهمیت داده که کسانى را که از این اصل مسلم و حق مشروع خود بر اثر سستى و تنبلى و یا علل دیگر، استفاده نمى نمایند، مردگان زنده نما خوانده است و چنین فرمود: «ذلک میت الأحیاء؛ او (عالم) مرده زنده نماست.» (نهج البلاغه، خ87) زیرا یک چنین فرد یا جمعیت بسان مرده از حق مسلم فردى و اجتماعى استفاده ننموده و از حقوق خود دفاع نمى کنند و در برابر عصیان و طغیان دیگران که به طور مسلم، دود آن به چشم آنها نیز خواهد رفت، سکوت مى نمایند.

نگاهی به آیات قرآن و روایات

نظر به این که امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت به سزایی در بهسازی و پاک سازی جامعه و فرد دارد، قرآن که یک کتاب کامل انسان سازی است، به آن اهمیت فراوان داده، و پیروانش را به توجه نظری و عملی به این دو فریضه بزرگ و سرنوشت ساز فراخوانده است.
در قرآن گاهی به آن تشویق و ترغیب شده، و گاهی به سرنوشت شوم ترک آن پرداخته شده، و در موردی، آن را برای واجدین شرایط الزامی نموده و از ویژگی لازم مؤمنان برشمرده است و... در قرآن بیش از ده مورد سخن از امر به معروف و نهی از منکر به میان آمده مانند آیه 3 سوره عصر، آیه مورد بحث لقمان/ 17، آیه 199 و 157 اعراف و... و باید توجه داشت که دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر، همچون نماز بر زن و مرد واجب است، و در این جهت فرقی بین زن و مرد نیست. چنان که در آیه 71 توبه به این مطلب تصریح شده است. در روایات اسلامی نیز به مساله امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت فراوان داده شده، و آن را از مهم ترین دستورهای الهی برشمرده است.

لقمان و مساله امر به معروف و نهی از منکر

از ویژگی های سیره درخشان لقمان این بود که به مساله امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت بسیار می داد، همواره مردم را با نصایح حکیمانه و پرجاذبه خود به سوی راه هدایت فرا می خواند، و از انحرافات برحذر می داشت، از این رو بسیاری از نصایح او در کتاب های آسمانی و در زبان اولیای خدا، نسل به نسل نقل شده، و دین گرایان دنیا در هر عصر و مکان با اندرزهای عمیق او آشنا هستند، او بسیار موعظه می کرد، و لطیف سخن می گفت، از مثال های جالب و روشن برای فهم معانی استفاده می کرد، و مساله هدایت گری در سرلوحه برنامه هر روز و شب او بود. هم خود در عرصه های مختلف به امر به معروف و نهی از منکر می پرداخت، و هم سفارش می کرد که به این فریضه بزرگ اهمیت بدهند، چنان که به پسرش نیز این سفارش مهم را نمود.