دیدگاه متکلمان درباره‌ جاودانگی عذاب

معتزله، از جمله قاضی عضد ایجی می گوید: گنهکار دو حالت دارد: یا گناهان او بخشیده می شود یا نمی شود؛ اگر بخشیده نشود در عذاب جاودانه خواهد بود، و اگر بخشیده شود چون منزلی بین دوزخ و بهشت نیست باید در بهشت باشد. فاسقان نیز در عذاب ابد و جاودان خواهند بود. صاحبان گناهان بزرگ عذابشان جاوید است، بخششی در کار نیست و از آتش خارج نمی شوند؛ زیرا گناهان بزرگ در انسان حالتی میان کفر و ایمان پدید می آورد. پس مرتکب آن نه مؤمن واقعی است و نه کافر حقیقی. بنابراین، اگر توبه نکند و بمیرد در عذاب جاودانه دوزخ خواهد زیست.
تفتازانی در شرح مقاصد می گوید: «إن الکفار مخلدون فی النار دون الفساق؛ حکم کافران جاودانه در آتش زیستن است، نه فاسقان». اما صاحبان گناهان بزرگ از مؤمنان هر گاه قبل از توبه بمیرند ما به بخشودگی یا عقاب آنان قطع نداریم بلکه هر دو به مشیت و خواسته خدا بسته است. پس چنانچه حقتعالی او را عذاب کند قطع داریم که در آتش جاودان نخواهند بود و حتما از آتش خارج می گردند، گرچه بر خداوند واجب نیست از آتش جاوید خارجشان سازد بلکه به خاطر نوید سبقت رحمت اوست.
جرجانی، شارح مواقف نیز بر آن است که: مرتکب گناه بزرگ هرگز در آتش جاوید نخواهد بود؛ زیرا خداوند می فرماید: «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره؛ پس هر كه هم وزن ذره‏ا ى نيكى كند [نتيجه] آن را خواهد ديد» (زلزال/ 7) و شکی نیست که مؤمنی که مرتکب گناه بزرگ شر عمل خیری انجام داده که لااقل ایمان اوست. پس خیر دیدن او این گونه است که یا نخست داخل آتش نمی شود، بلکه بعدا داخل دوزخ می گردد و این فرض به اجماع باطل است؛ به ویژه اگر کسی به خاطر خیری که انجام داده نخست داخل بهشت شود در آن جا جاوید خواهد بود، یا بعد از خروج از آتش به پاداش کار خیری که انجام داده (لااقل ایمان خود) می رسد. در این صورت از آتش خارج شده و جاوید نخواهد بود.
شیخ مفید (ره) می نویسد: خلود در آتش تنها متوجه کافران است و بس، نه گناهکاران خداشناسی که به نماز و فرایض اقرار دارند. این نظریه علمای امامیه است و مرجئه اصحاب حدیث (پیروان احمد حنبل) با امامیه هم عقیده اند، ولی معتزله خلاف این را برگزیده و معتقدند که افزون بر کافران، مسلمانان مرتکب کبیره و فاسقان نیز در عذاب جاودانند. امامیه بر این باورند که هر کس بر اثر گناه خویش در آتش دوزخ عذاب دید، در صورتی که به خدا اقرار داشته خداشناس بوده و نماز را پذیرفته باشد، از آتش نجات می یابد و به سوی بهشت رهسپار می شود و در نعمت جاودان مخلد خواهد بود. در حالی که معتزله می گویند: اگر کسی وارد آتش شد از آن خارج نخواهد گشت.
علامه حلی مانند استاد خود محقق طوسی می فرماید: همه مسلمانان اتفاق و اجماع دارند که کافران در عذاب جاوید و همیشگی خواهند بود و هرگز عذاب از آنان قطع نخواهد شد، ولی درباره مسلمانی که مرتکب گناه بزرگ شده اختلاف دارند. وعیدیه (گروهی از خوارج) معتقدند مرتکب گناه بزرگ کافر است و کافر عذابی دایم دارد، ولی امامیه و گروهی از معتزله و اشاعره گویند: عذاب مرتکب گناه بزرگ جاوید نیست. به دو دلیل حق این است که عذاب این گروه جاوید نیست:
1 ـ چون ایمان آورده اند مستحق ثوابند: «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره». پس یا باید ثواب بر عقاب مقدم باشد (نخست به بهشت و سپس به دوزخ درآیند) و این صورت به اتفاق و اجماع دانشمندان باطل است؛ زیرا صاحب ثواب را هرگز از بهشت خارج نخواهند ساخت، یا عقاب بر ثواب پیشی می گیرد (نخست دوزخ و سپس بهشت). این صورت درست است، یا ثواب و عقاب جمع می شود، که چنین فرضی نیز محال است.
2 ـ در فرض جاودانه بودن عذاب و عدم انقطاع آن، از مرتکب گناه بزرگ اگر کسی یک عمر به عبادت و بندگی خداوند اشتغال داشته و با انواع کردار شایسته به او تقرب جسته باشد، ولی در پایان عمر یک گناه بزرگ و عمل نکوهیده انجام دهد، با این که دارای ایمان است، لازم می آید در عذاب دوزخ جاودانه باشد. درست مانند کسی که عمری به خداوند شرک ورزیده است؛ حال آن که همه خردمندان چنین سخن و داوری را قبیح می شمرند. محقق طوسی و علامه حلی در رابطه با آیات و روایاتی که دلالت بر عذاب جاودان دارد معتقدند: آنها باید تأویل شود؛ و تأویل آن یا به این است که عذاب جاودان را مخصوص کافر بدانیم یا بگوییم مراد از خلود مدت طولانی است، نه عذاب همیشگی و جاویدان: «و السمعیات متأولة و دوام العقاب مختص بالکافر».