کتاب معانی الاخبار

معانی الاخبار

معانی الاخبار از دیگر کتابهای ارزشمند و معروف شیخ صدوق می باشد که در 2 مجلد و به زبان عربی تألیف یافته است. این کتاب حاوی احادیثی است که جنبه تحریف زدایی از چهره واقعیت ها را دارد و بازگوکننده تأویل و بیان واقعی الفاظ شبهه انگیزیی است که در آیات قرآن و یا در سنت آمده و دارای چند احتمال است و معمولا دست آویز بدخواهان شده بود و به همین دلیل شیعیان آن مسائل را از ائمه راستین اسلام پرسیده و پاسخ دریافت داشته اند. به راستی این کتاب همچون چراغ نورانی هدایت جهت شناخت واقعی اسلام و معرفت و بینایی و شناخت حقایق اسلام راستین است. کتاب حاضر درصدد است تا به دید مسلمین جهت الهی داده و به آنان بصیرت و معرفت ببخشد تا در دامن شیادان دین ساز نیفتند.
مؤلف علت تألیف کتاب را شناساندن مفهوم صحیح احادیث و روایات ائمه (ع) به مردم ذکر کرده و این هدف خود را به کلام امام صادق (ع) استناد داده که امام صادق (ع) می فرمایند: «... منظور و مقصود سخنان و کلمات مرا درک کنید، زیرا هر جمله دارای چندین مفهوم می باشد و هر کس می تواند آن را به مقصود خود تأویل کرده و دروغ هم نگفته باشد.» از این رو مؤلف بر آن است تا مفهوم و منظور اصلی احادیث ذی الوجوه را بیان و به فهم مقصود اصلی ائمه (ع) کمک کند تا اسلام واقعی در بین مسلمانان منتشر شود.
شیخ صدوق در معانی الاخبار می کوشد تا به توضیح و تشریح واژه های مشکل و مجمل قرآن کریم و روایات بپردازد. او در این جهت از خود آیات قرآن کریم و احادیث کمک گرفته، بسیاری از لغات مشکل قرآن کریم و احادیث را معنا می کند، سپس وقتی معنای لغتی را از روایات یا آیات در نمی یابد، سراغ کتاب های معتبری مانند «غریب القرآن» ابوعبید قاسم بن سلام و «غریب الحدیث» می رود و بحث را تکمیل می کند.
شیخ صدوق در این اثر نشان می دهد که هر چند حفظ و نقل احادیث و آیات قرآن کریم و تدوین آن ها به تنهایی لازم و ارزشمند است، ولی هرگز کافی نیست. باید علاوه بر آن به عمق معانی آیات و حقیقت سخنان گهربار معصومین (ع) آگاهی یافت و به مفاهیم مورد نظر آن ها به طور دقیق پی برد.
احادیث معانی الاخبار در موضوعات مختلفی است که در یک دسته بندی کلی می توان گفت اهم احادیث آن در پنج موضوع است؛ احادیث تفسیری، فقهی، کلامی، اخلاقی و تاریخی. اما حجم بسیار زیادی از این کتاب به احادیث تفسیری اختصاص دارد، هم چنان که حجم نسبتا قابل توجهی از متون روایی شیعه را به خود اختصاص داده است. این روایات در بسیاری از مواقع در حل مشکلات تفسیری بسیار مفید و قابل استفاده است.
این کتاب ارزشمند را جناب آقای شیخ عبدالعلی محمدی شاهرودی به فارسی ترجمه کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده

ابوجعفر محمدبن علی مشهور به "شیخ صدوق" از بنیانگذاران فقه شیعه و عالم و محدث بزرگ که در قرن چهارم هـ ق، در شهر قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش "علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی" از برجسته ترین علما و فقهاء آن زمان بود. شیخ صدوق دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوای پدر خود گذراند و از محضر پدرش، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایت با سلسله سند آنها را به حافظه خودش بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. شیخ صدوق تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان (ع) زندگی کرد و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد. از طرفی دوران زندگیش با حکومت چند تن از خلفای عباسی یعنی از زمان مقتدر عباسی آمیخته بود. سال 355 هـ ق به بغداد رفت، بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است.
تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار ائمه اطهار جای هیچ شک و شبهه ای نیست. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتب شیخ صدوق تا قرون پنجم و ششم هجری موجود بوده و در دسترس علماء قرار داشته است. لکن در دوران ما جز تعدادی محدود، کتابی از این کتب باقی نمانده است.
مسأله دیگر در آثار شیخ صدوق ابتکار جالب او در تبویب روایات و موضوع بندی آن است. به طوری که به جز چند کتاب وی که به صورت کتاب جامع حدیث، (مانند من لایحضره الفقیه) تدوین شده است، بقیه آثار او معمولا با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی است که در آن رشته موجود بوده است. همانند معانی الاخبار، علل الشرایع، خصال، توحید و....

خصائص تالیفات شیخ صدوق (ره)

یکی از خصائص تألیفات شیخ صدوق عربی بودن آنها می باشد. یک علت آن ضعف زبان آن روز بوده است که چندان قدرت و فصاحتی نداشت تا جوابگوی تعبیرات علمی باشد؛ چنانچه پس از هزار سال هم هنوز نمی توان بعضی از اصطلاحات فقهی و فلسفی را به زبان فارسی منتقل نمود و چاره ای جز بیان به لغت عربی نیست مخصوصا آنکه کتب صدوق بیشتر متن روایات بوده و گفته و نظر شخصی کمتر دارد و برای امانت همان بهتر بوده به عربی نگاشته شود منتهی عربی ساده و شیوایی که همه از آن بهره مند می گردند و از پرداختن سجع و قافیه در آن پرهیز شده است.
از دیگر خصائص تألیفات شیخ آن است که در اصول عقاید و معارف پیرامون اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و استدلالات منطقی نگشته و روش ساده و بی پیرایه شریعت و پیغمبر اکرم (ص) و جانشینان (ع) او را که به زبان ساده و برهانها همگانی فهم و استدلالات عقلی آفاق و انفسی بوده به کار بسته است و همانطور که پیشوایان دین در عین آنکه می توانستند مطالب خود را در قالب اینگونه استدلالات و اصطلاحات ریخته و بیان کنند و نکردند شیخ هم مسلما از چنین قلمی بهره مند نبوده و عالما و عامدا استدلالات قرآنیه و اخبار ائمه معصومین را کافی دانسته و به کار می بسته است چون برای ادای این گونه تعبیرات برای همگان زبان و قلمی بهتر از آن نمی توان یافت.
این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهرری اقامت داشت و در سال 381 هـ ق، در حدود سن 70 سالگی در همان شهرری، وفات کرد و مزارش در ابن بابویه در نزدیکی مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.

ساختاربندی کتاب

کتاب معانی الاخبار حاوی 429 باب در موضوعات مختلف و متنوع است که در هر باب از یک تا 105 حدیث وجود دارد. آخرین باب کتاب باب «نوادرالمعانی» است که بر اساس سنت غالب نویسندگان، موضوعاتی که تحت عنوان خاصی نیامده است، در این باب قرار می گیرد؛ لذا تعداد احادیث این باب از همه ابواب بیشتر است و شامل 105حدیث است. برخی از ابواب این کتاب شامل یک تا یازده حدیث است، هم چنین یک باب شانزده حدیث و یک باب هفده حدیث را در بردارد.