کتاب علل الشرایع

علل الشرایع

یکی از آثار بزرگ و ماندگار شیخ جلیل القدر محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق است که به زبان عربی تألیف یافته است. این اثر شامل روایاتی است که در زمینه علل و حکمت های احکام دین می باشد که شیخ صدوق با واسطه چند راوی یکایک آن ها را از پیامبر اسلام و اهل بیت نقل نموده است. علل الشرایع مشتمل بر 385 باب و 1907 حدیث مى باشد و همچنان که از نامش پیداست حاوى احادیثى است که بیانگر حکمت احکام و علت برخى اشیا و حوادث تاریخى و تکوینى است.
با ظهور اسلام و تشریع احکام اسلامی به طور قطع برای عده ای این سؤال پیش می آمد که علت احکام با این کیفیت و کمیت که بندگان به آن مأمورند چیست و چرا باید این تکالیف واجبه را انجام دهند و یا از آنچه که شارع مقدس آنها را نهی فرموده دوری کنند. کتاب علل الشرایع مشتمل بر منافع بسیار و فوائد بی شمار و متضمن احادیث شریفه و احوالات بعضی از انبیاء است که شاید از اولین کتابهایی باشد که برای پاسخگویی به این سؤالات تألیف یافت. هرچند تمامی علتهایی که رئیس المحدثین (رضی الله عنه) بیان می دارد علتهای تامه حکم نیست که اندکی از اسرار احکام است. چه بسا که در هر حکمی علتهای بسیار باشد ولی عقول همه کس به آنها نرسد به همین دلیل معصوم (ع) درخور عقلهای ضعیف بشری این علتها را بیان فرموده که در واقع و نفس الامر همه حق است و همه علت است.
کتاب شریف علل الشرایع یک بار به قلم علامه شیخ محمدتقی اصفهانی مشهور به آقا نجفی در سال 1297 هـ.ق و یک بار توسط سید هدایت الله مسترحمی در سال 1398 هـ.ق ترجمه شده است. مرحوم شیخ ابراهیم کفعمى این کتاب را مختصر کرده و آن را اختصار علل الشرائع نامیده است.

معرفی اجمالی نویسنده

ابوجعفر محمدبن علی مشهور به "شیخ صدوق" از بنیانگذاران فقه شیعه و عالم و محدث بزرگ که در قرن چهارم هـ ق، در شهر قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش "علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی" از برجسته ترین علما و فقهاء آن زمان بود. شیخ صدوق دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوای پدر خود گذراند و از محضر پدرش، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایت با سلسله سند آنها را به حافظه خودش بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. شیخ صدوق تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان (ع) زندگی کرد و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد. از طرفی دوران زندگیش با حکومت چند تن از خلفای عباسی یعنی از زمان مقتدر عباسی آمیخته بود. سال 355 هـ ق به بغداد رفت، بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است.
تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار ائمه اطهار جای هیچ شک و شبهه ای نیست. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتب شیخ صدوق تا قرون پنجم و ششم هجری موجود بوده و در دسترس علماء قرار داشته است. لکن در دوران ما جز تعدادی محدود، کتابی از این کتب باقی نمانده است.
مسأله دیگر در آثار شیخ صدوق ابتکار جالب او در تبویب روایات و موضوع بندی آن است. به طوری که به جز چند کتاب وی که به صورت کتاب جامع حدیث، (مانند من لایحضره الفقیه) تدوین شده است، بقیه آثار او معمولا با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی است که در آن رشته موجود بوده است. همانند معانی الاخبار، علل الشرایع، خصال، توحید و....

خصائص تألیفات شیخ صدوق (ره)

یکی از خصائص تألیفات شیخ صدوق عربی بودن آنها می باشد. یک علت آن ضعف زبان آن روز بوده است که چندان قدرت و فصاحتی نداشت تا جوابگوی تعبیرات علمی باشد؛ چنانچه پس از هزار سال هم هنوز نمی توان بعضی از اصطلاحات فقهی و فلسفی را به زبان فارسی منتقل نمود و چاره ای جز بیان به لغت عربی نیست مخصوصا آنکه کتب صدوق بیشتر متن روایات بوده و گفته و نظر شخصی کمتر دارد و برای امانت همان بهتر بوده به عربی نگاشته شود منتهی عربی ساده و شیوایی که همه از آن بهره مند می گردند و از پرداختن سجع و قافیه در آن پرهیز شده است.
از دیگر خصائص تألیفات شیخ آن است که در اصول عقاید و معارف پیرامون اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و استدلالات منطقی نگشته و روش ساده و بی پیرایه شریعت و پیغمبر اکرم (ص) و جانشینان (ع) او را که به زبان ساده و برهانها همگانی فهم و استدلالات عقلی آفاق و انفسی بوده به کار بسته است و همانطور که پیشوایان دین در عین آنکه می توانستند مطالب خود را در قالب اینگونه استدلالات و اصطلاحات ریخته و بیان کنند و نکردند شیخ هم مسلما از چنین قلمی بهره مند نبوده و عالما و عامدا استدلالات قرآنیه و اخبار ائمه معصومین را کافی دانسته و به کار می بسته است چون برای ادای این گونه تعبیرات برای همگان زبان و قلمی بهتر از آن نمی توان یافت.
این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهرری اقامت داشت و در سال 381 هـ ق، در حدود سن 70 سالگی در همان شهرری، وفات کرد و مزارش در ابن بابویه در نزدیکی مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.

ساختار بندی کتاب

این کتاب دربر دارنده ی 385 باب می باشد که در زیر به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:
در باب اول علت شباهت فرزند به عمو و دائی خود، بیان می شود.
در باب هفتم علت آنکه پیغمبران و ائمه (ع) افضلند از تمام ملائکه، بیان می شود.
در باب نهم علت آفرینش بشر و اختلاف احوال آنها بیان می شود.
در باب چهل و یکم علت آنکه حضرت یعقوب مبتلا به فراق حضرت یوسف شد، بیان می شود.
در باب شصت و یکم علت آنکه حضرت موسی (ع) آرزوی مرگ کرد و قبر او نامعلوم است، بیان می شود.
در باب هفتاد و نهم علت دوستی و دشمنی مردم با یکدیگر، بیان می شود.
در باب هشتاد و نهم علت آنکه کف دست مو ندارد، بیان می شود.
در باب نود و هشتم علت آنکه خداوند از نظر مردم پنهان است، بیان می شود.
در باب صد و هشتم علت آنکه رسول خدا (ص) بر اطفال سلام می کرد، بیان می شود.
در باب صد و هجدهم علت و چگونگی پیدایش عشق، بیان می شود.
و...