کتاب الفصول المختاره من العیون و المحاسن

از آثار ارزنده شیخ مفید، کتاب الفصول المختاره است که به زبان عربی تألیف یافته است. در این کتاب، مجموعه ای از مناظرات مفید، با دیگر عالمان و متکلمان مذاهب اسلامی، که در موضوعات گوناگون انجام گرفته گردآوری شده است.
در این کتاب، مناظرات شیخ مفید با عالمانی از رده ابوبکر باقلانی، رمانی، ابن اخشید، قاضی عبدالجبار معتزلی، قاضی ابوبکر سیار و... در کلام، فقیه و اخلاق، درج گردیده است. این گفتگوها از سویی گسترش دامنه شناخت و اطلاعات مفید را می رساند و از سوی دیگر، قدرت بحث و مناظره فکری، بحث و مناظره ای به دور از هرگونه تعصب و جانبداری بی جای وی نمایانگر است. در این مناظرات، به دور از جار و جنجال، توهین و ناسزا، حقایق را با استدلال به قرآن و سنت و دلائل مورد پذیرش طرف گفتگو، روشن می کند؛ به گونه ای که عالمان در برابر دلائل استوارش سر تسلیم فرود می آورند. شیخ مفید، در این کتاب، گاه از مناظراتی که بین عالمان بزرگ شیعه و سنی، در گذشته واقع شده است، استفاده می کند.
کتاب یاد شده، چنانکه از نام آن پیداست، گزیده ای است از دو کتاب شیخ مفید: المجالس المحفوظه فی فنون الکلام، و العیون و المحاسن. به طوری که در مقدمه عربی فصول المختاره سید مرتضی علم الهدی مسطور است شیخ مفید کتابی به نام (العیون و المحاسن مشهور به مجالس) تصنیف نموده و سید مرتضی از این کتاب فصولی برگزیده و (الفصول المختاره من العیون و المحاسن)، شهرت یافته است. اصل کتاب العیون و المحاسن در دسترس نیست و ظاهرا آنچه به جای مانده همین فصول المختاره است. این کتاب، تا کنون در نجف چندین بار به چاپ رسیده و در قم، افست شده است.
در اواخر قرن یازدهم، این کتاب را آقا جمال الدین بن آقا حسین محقق خوانساری، به تقاضای یکی از مقامات دولت شاه سلیمان صفوی ترجمه کرده است. وی، مقدمه کوتاهی را که سید مرتضی بر این کتاب داشته و در آن، به انگیزه تألیف و نام کتاب اشاره کرده نیاورده است! خان بابا مشار، مصحح این اثر، آن را در پاورقی ذکر کرده و ترجمه آن را نیز در متن گنجانده است. مترجم، توضیحات اضافی خود را، بین پرانتز با (ی، م ـ ت) آورده است.
زندگینامه مختصری از شیخ مفید، سید مرتضی و آثار آنان و مترجم، در مقدمه کتاب آمده است. در ترجمه کتاب، عین آیات مورد استناد، آمده و پس از آن، ترجمه شده، ولی در احادیث به ترجمه فارسی آن اکتفاء شده است. شیخ مفید، در کتابهایش، به ویژه همین کتاب، به استادی ماهر در فن مناظره صحیح، جلوه می کند. این کتاب از آن جهت که مطالب کلامی فقهی و اخلاقی را به صورت مناظره آورده، کتابی است مفید و سودمند.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد نعمان بغدادی ملقب به شیخ مفید در ذیقعده سال 336 هجری قمری در ده فرسنگی بغداد متولد شد. وی استاد شیخ طوسی و سید مرتضی علم الهدی بود. فقیه و علم کلام شیعی که بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود. گویند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. در حدود 200 اثر به او نسبت داده شده که این کتاب ها از جمله آنهاست: ارکان فی دعائم الدین، العیون و المحاسن، اصول الفقه، الکلام فی وجوه اعجاز القرآن، تاریخ الشریعه.
ابن الندیم در فن دوم از مقاله پنجم الفهرست که درباره متکلمین شیعه بحث می کند از او به عنوان "ابن المعلم" (فرزند معلم) یاد می کند و ستایش می نماید. ابوعلی جعفری که داماد مفید بوده است گفته است که مفید شبها مختصری می خوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن کریم می گذرانید. شیخ بزرگوار شیخ مفید در شب جمعه 3 رمضان سال 413 هـ.ق در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تـجـلـیـل فـراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسى که خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از کثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گـریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است. هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضى علم الهدى بر او نمازگزارد و در حرم مطهر امام جواد (ع) پائین پاى آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن قولویه مدفون گردید. می گویند سخنوران غیر شیعه که از تأثیر سخن شیخ و استحکام منطق او در دعوت به مذهب تشیع به تنگ آمده بودند با درگذشت وی آسوده شدند.

ساختاربندی کتاب:
از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب به شرح زیر می باشد:
جلد اول:
- مناضره در معنی مولی
- مناظره علی بن میثم با ابوالهذیل علاف در عقاید
- ابطال امامت ابوبکر از جهت اجماع
- مناظره با معتزله در حسد
- مناظره در امر خلافت
- مکالمه مأمون با امام رضا (ع) در مباهله
- قصیده فرزدق در مدح امام زین العابدین (ع)
- در قتل یحیی بن عمر
- ابیات کمیت در مدح
- مناظره یحیی برمکی و هشام بن حکم
- کلام امیرالمؤمنین در قضا و قدر
- سؤال فضال از ابوحنیفه در امر خلافت
- مناضره در قیاس و ابطال آن
- معنی نحو اواول کسی که آن را وضع کرده است
- در حدیث الطائر
- در ثبوت اجتهاد
- غیبت امام از دوستانش لطفی است
- مناظره در رجعت
- مناظرۀ ابن لولو در متعه
- مناظره در احکام طلاق
- کلام امام محمد باقر (ع) در میراث
جلد دوم:
- در اینکه دختر میراث می برد نه عم
- در مسح پا
- اول خلافی که بعد از رسول (ص) ظاهر شد
- بیان اسماء کسانیکه از امیرالمؤمنین (ع) روایت کرده اند که اسبق مردم بر رسول (ص) بوده
- کلام در شجاعت امیرالمؤمنین (ع)
- معنی نسبت امامیه
- فرق کیسانیه
- مناظره با علی بن عیسی رمانی در باب فدک
- کلام متعلق به قدرت
- کلام متعلق به وعید
- در اینکه مناظره در مذهب امامیه قدمت دارد و از ائمه (ع) اخذ شده
- احادیث متعلق به آداب و اخلاق
- کلام در فدک.