برخی از اخلاق و صفات و روشهای امام علی علیه السلام

از روشهای علی (ع) این بود که از جنگ، بسیار پرهیز داشت. خود هرگز به آن آغاز نمی کرد. و اگر پس از حمله دشمن، از جنگ کردن ناگزیر می شد، به سربازان خود چنین سفارش می کرد:
«در شروع جنگ پیشدستی نکنید. اگر فاتح شدید فراریان را به قتل نرسانید. کار مجروحان را نسازید. دست به غارت اموالشان نگشایید. اگر زنان دشمن به ناموس شما ناروا و به پیشوایان و فرماندهان شما ناسزا گفتند، متعرض آن نشوید.»
علی از تصرف بیجا در اموال مردم سخت هراس داشت. عقیل (برادر نابینا و عیالمند او) از وی می خواست که یک صاع (حدود 3 کیلوگرم) گندم، بیشتر از جیره مقرر به او بدهد. روزی علی آهنی را در آتش گداخت و در دست عقبل گذاشت. چون عقبل از سوز آن آهن گداخته فریاد کشید، علی گفت: «تو از آهنی که انسانی به بازیچه آن را گداخته است می نالی، من از آتشی که قهر خدا ساخته است ننالم؟»
چون طلحه و زبیر، به بیت المال آمدند تا با او سخن گویند، علی که مشغول حساب بود، شمع را خاموش کرد.
- چرا شمع را خاموش کردی؟
- نخواستم در پرتو شمعی که از اموال عمومی است، صحبت خصوصی بکنیم!
علی (ع) در تربیت، به نوجوانان توجه داشت، و در سپردن کار، به مردم مؤمن مجرب و باسابقه. در دوران خلافتش، در کوفه و اطراف آن، حتی یک تن که گرسنه بخوابد و از نیازهای اولیه محروم باشد، یافت نمی شد. کوفه هفت بخش داشت. آماری دقیق به وسیله غریقان (داروغه ها) از همه ناتوانان و یتیمان بخشها تهیه شده بود، و بر طبق آن، به همه آنان رسیدگی می شد. و اینان، جز آن کسانی بودند که علی به دست خود، برایشان غذا و وسایل می برد. به فقرای غیر مسلمان نیز از بیت المال هزینه داده می شد.
روزی با جماعتی از یکی از کوچه های کوفه می گذشت، دختری دید که دست پیرمردی نابینا را گرفته گدایی می کند، فریاد زد: «این چیست؟»
گفتند: «مردی مسیحی است.»
گفت: «تا جوان بود و کارآمد، به او کار می دادید، اکنون فراموشش کرده اید، از بیت المال به او ماهیانه بدهید.»
علی، در مقام حاکم، خود را پدر یتیمان و دوست بینوایان می دانست. هنگامی که با یتیمان روبرو می شد چنان رفتار می کرد که می پنداشتند پدر ایشان است. روزی، به عنوان اعتراض به او گفتند: «چرا اینهمه وقت خود را صرف نوازش یتیمان می کنی؟» گفت: «پیشوای جامعه، پدر یتیمان است. اینان نباید از دست دادن پدر را حس کنند.»
علی، به زنان احترام می گذاشت و به خصوص در معابر عمومی به آنان سلام می کرد. اگر به جوانی هرزه و چشم چران می رسید، با نواختن سیلی او را ادب می کرد. به گرفتاریهای جزئی مردم نیز اهمیت می داد. یک گرفتاری جزئی، به عنوان یک مسئله انسانی، برای او مطرح بود. اگر خرما فروشی پول کلفتی را که خرمای او را پس داده بود نمی داد، پا در میانی می کرد تا آن کلفت از نگرانی در آید. در میان جمع که قرار بود غذا را دسته جمعی بپزند، هیزم آوردن را او به عهده می گرفت. اگر کسی مدعی او می شد و از او اظهار شکایت می کرد، پرخاش نمی کرد، و کبر نمی فروخت، و ناراحت نمی شد، بلکه مانند فردی عادی، به محکمه حاضر می گشت، و نزد قاضی می نشست، و در برابر قانون تواضع می کرد.
درباره اموال خراج و دیگر اموالی که از شهرها و روستاها برای دولت اسلامی گرفته می شد، سفارش می کرد تا آنچه در محل لازم است به مصرف برسد، و بقیه به بیت المال فرستاده شود.
با فقیران و تنگدستان و کم بضاعتان دوست می شد و با آنان با فروتنی رفتار می کرد. در برابر مردم توانگر و متکبر بی اعتنا بود. هر جا شخصیت انسانی، به علت نوعی فرودستی و کمبود، می رفت تا پایمال گردد و غرور انسانی درهم شکند، همه وجود خویش را در کفه آن انسان فرو دست می نهاد، تا به او توهینی وارد نیاید.
علی همه را به داشتن تقوی، شجاعت، شرافت، پاکدامنی، انسان دوستی، پایداری، مبارزه با ظلم و یاری کردن مظلوم و دیگر صفات عالی سفارش می کرد. و خود، به تعبیر نویسندگان، هم امام بود، و هم قهرمان، هم معلم بود و هم حاکم جامعه. هرجا که در مسائل اخلاقی، انحطاطی روی می داد به خود می لرزید و چون رعد می خروشید. برای به پا داشتن حق چون کوه بود، و به هنگام گسترش عاطفه و وجدان چون دریا. در برابر ظالم آتشی بود سرکش، و در برابر مظلوم نسیمی نوازشگر.
علی به عبادت و نماز و روزه و جهاد و تقوی اهمیت بسیار می داد. خود بسیار عبادت می کرد و به دیگران توصیه می کرد که خدا را عبادت کنند. و در ایثار، و دیگران را بر خود مقدم داشتن، نمونه کامل یک مرد خدا بود. مورخین نوشته اند:
روزها روزه می گرفت و شبها به گرسنگی می گذرانید، و قوت خود را به دیگران عطا می کرد. وقتی اموالی را که در بیت المال بود به مستحقان می رسانید، بیت المال را جاروب می کرد و در آنجا نماز می گزارد.