اعجاز قرآن از نظر عدم تضاد و اختلاف

یکی از نشانه های معجزه بودن قرآن مجید و اینکه از سوی خداوند نازل شده، این است که در سراسر آن تضاد و اختلافی دیده نمی شود در حالی که شرایط نزول قرآن و آورنده آن چنان است که اگر از سوی خدا نبود حتما اختلاف و تضاد بلکه اختلافات و تضادهای فراوانی در آن به چشم می خورد. قرآن در آیه 82 سوره نساء به این حقیقت اشاره کرده می گوید: «أفلا یتدبرون القرءان و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا؛ آیا درباره قرآن نمی اندیشند که اگر از سوی غیر خدا بود اختلافات فراوانی در آن می یافتند.»
نکته اصلی این مساله را با تحلیل روشنی می توان دریافت. روحیات هر انسانی دائما در تغییر است قانون تکامل در شرایط عادی در صورتی که وضع استثنایی به وجود نیاید انسان و روحیات و افکار او را هم در بر می گیرد و دائما با گذشت روز و ماه و سال، زبان و فکر و سخنان انسانها را دگرگون می سازد، اگر با دقت نگاه کنیم هرگز نوشته های یک نفر نویسنده یکسان نیست، بلکه آغاز و انجام یک کتاب نیز تفاوت دارد. مخصوصا اگر کسی در کوران حوادثی بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثی که پایه یک انقلاب فکری و اجتماعی و عقیده ای همه جانبه را پایه ریزی کند او هر قدر بخواهد سخنان خود را یکسان و یکنواخت وعطف به سابق تحویل دهد قادر نیست، به خصوص اگر درس نخوانده و پرورش یافته یک محیط کاملا عقب افتاده باشد.
اما قرآن که در مدت 23 سال بر طبق احتیاجات و نیازمندیهای تربیتی مردم در شرایط و ظروف کاملا مختلف نازل شده و کتابی است که درباره موضوعات کاملا متنوع سخن می گوید و مانند کتابهای معمولی که تنها یک بحث اجتماعی یا سیاسی یا فلسفی یا حقوقی یا تاریخی را تعقیب می کند نیست، بلکه گاهی درباره توحید و اسرار آفرینش، و زمانی درباره احکام و قوانین و آداب و سنن، وقت دیگر درباره امتهای پیشین و سرگذشت تکان دهنده آنان و زمانی درباره مواعظ و نصایح و عبادات و رابطه بندگان با خدا سخن می گوید و به گفته دکتر «گوستاولبون» قرآن کتاب آسمانی مسلمانان منحصر به تعالیم و دستورهای مذهبی تنها نیست بلکه دستورهای سیاسی و اجتماعی مسلمانان نیز در آن درج است.
چنین کتاب با این مشخصات، عادتا ممکن نیست خالی از تضاد و تناقض و مختلف گویی و نوسانهای زیاد باشد اما هنگامی که می بینیم با تمام این جهات همه آیات آن هماهنگ، خالی از هرگونه تضاد و اختلاف و ناموزونی است به خوبی می توانیم حدس بزنیم که این کتاب زاییده افکار انسانها نیست بلکه از ناحیه خداوند است چنانکه خود قرآن این حقیقت را در آیه فوق بیان کرده است.
به تعبیر دیگر تمام موجودات مادی و از جمله انسان که از جهتی جنبه مادی دارد دائما در تغییرند و تغییرات خود را به موجودات پیرامون خود منتقل می سازند. تاثیر گذاشتن و تاثیرپذیری جزء طبیعت انسان و هر موجود مادی دیگر است و به همین دلیل آرا، و افکار انسان با گذشت زمان دگرگون می شود، مخصوصا افزایش تجربیات و بالا رفتن سطح مهارت انسان در مسائل مختلف به این دگرگونی کمک می کند و همینها سبب می شود که اگر خاطرات سالیان متمادی از زندگی یک نفر را جمع آوری کنند حتما تغییر و تضاد و ناهماهنگی در آن وجود دارد.
تنها خداوند قادر متعال است که از هر دگرگونی و تاثیر و تاثرپذیری برکنار می باشد و هرگز در سخنانش تضادی وجود ندارد و این یکی از طرق شناخت کلام حق از کلام غیر او است. حتی بعضی از مفسران تصریح کرده اند که نه تنها تضادی در قرآن وجود ندارد، بلکه تفاوتی در درجه فصاحت و بلاغت نیز در آن نیست. درست است که ما بعضی از آیات قرآن را فصیحتر از بعضی می یابیم و به گفته شاعر: «کی بود تبت یدا» مانند «یا ارض ابلغی» ولی این به خاطر تفاوت مقامات می باشد یعنی هر کدام از اینها درجای خود بهترین و مناسبترین تعبیرات است و با این نظر تفاوتی وجود ندارد.
در اینجا سوالی مطرح کرده اند که اگر تضاد و اختلافی در قرآن مجید نیست پس چرا آیات «ناسخ و منسوخ» وجود دارد.

پاسخ
آیات منسوخه همراه قرائنی است که نشان می دهد عمر محتوای آنها کوتاه است و روزی پایان می گیرد یعنی نشان های نسخ در خود آن وجود دارد و با توجه به این نکته نه تنها تضادی نیست بلکه همواره یک نوع هماهنگی در میان آنها وجود دارد.
مثلا اگر ما بخواهیم یک برنامه درسی برای مقاطع مختلف بنویسیم تا افراد مورد تعلیم و تربیت را از مراحل مختلف بگذرانیم تا به مرحله نهایی برسانیم، هرگز دگرگون شدن برنامه ها در مقاطع مختلف با توجه به قرائنی که در متن برنامه ها وجود دارد به عنوان تضاد و تناقض شناخته نخواهد شد، بلکه به عکس یک نوع هماهنگی در میان آنها وجود دارد.
از آنچه در بالا گفته شد پاسخ سوال مشابهی که در مورد آیات «عام و خاص» یا «مطلق و مقید» مطرح می شود نیز روشن گردید. زیرا جمع میان عام و خاص از طریق تخصیص و همچنین جمع میان مطلق و مقید یک جمع شناخته شده عرفی است و هرگز تناقض محسوب نمی شود.
مثلا اگر حکومتی در یک کشور اعلام کند که صادرات مطلقا آزاد است و سپس برای آن استثناهایی در نظر بگیرد وجود این استثناها دلیل بر تضاد نیست مخصوصا اگر این کار به صورت یک سنت و روش در آید که حکم عام را بگویند و سپس خاص و قید آن را بیاورند. به خصوص اینکه معمولا حکمی بدون استثناء وجود ندارد.