ضرورت پژوهش در خصوص دین

آیا انسان ملزم به پژوهش درباره دین هست یا نه و اگر هست چرا؟ پیش از پاسخ به این پرسش، باید مقدمه‌ ای را مورد توجه قرار دهیم که نقش مهمی در پاسخ یاد شده دارد و آن این است که اولا، ارزش تحقیق و پژوهش به‌ خاطر انسان است یا خیر و ثانیا، آیا میان انسان و پژوهش رابطه‌ ای وجود دارد که مقدمه حکم به ضرورت آن باشد یا نه؟ مطالعه درباره چیستی انسان به این مسئله کمک شایانی می‌کند. از این دیدگاه می‌توان گفت که انسان حیوانی متفکر است که تفکر و اندیشه‌ ورزی از ذاتیات اوست و همان‌گونه که در جای خود گفته شده است، ذاتی آن است که با سلب آن از ذات، ذات منتفی می‌شود. بنابراین، اگر اندیشه‌ ورزی از انسان سلب شود، باقی‌ مانده آن، انسان نیست. هویت انسان با اندیشه‌ ورزی در هم تنیده شده است و به تعبیر دیگر، او در واقع مسئولیت عقلانی دارد، یعنی مجموعه آراء، اخلاق و رفتارهای انسان باید جنبه عقلانی داشته باشد و به همین جهت، وی مجاز به پذیرش چیزی است که مدلل و بر پژوهش‌ های دقیق نظری استوار باشد، به‌ گونه‌ ای که به یقین یا اطمینان نظری دست یابد. پذیرش چیزی که یقینی و اطمینان‌ آور و دست‌کم مدلل نباشد، با مسئولیت عقلانی وی سازگار نیست.
همچنین او مجاز به انجام کاری است که از طریق دقت‌ های عقلی یا نقلی یقین‌ آور یا اطمینان‌ بخش به‌دست آمده باشد. نادیده گرفتن این جهت به معنی نادیده گرفتن مهم‌ترین بخش ذات و هویت انسان است. پس حقیقت انسان ضرورت پژوهش را نمایان می‌سازد و چون دین و گزاره‌ های دینی یا به هست‌ ها و نیست‌ ها ارتباط دارد و یا به بایدها و نبایدها و عقاید و اعمال انسان نیز مربوط به همین دو حوزه است، پژوهش درباره دین به هریک از دو شکل یاد شده، ضرورت دارد. آیا این ضرورت جنبه کاربردی هم دارد و به تعبیر دیگر، انسان بیرون از حوزه نظری بدان پای‌ بند است یا نه؟ برای پاسخ به این پرسش اشاره‌ ای به راه‌ هایی که انسان به نوعی چیزی را می‌ پذیرد یا می‌ پسندد و یا بر اساس آن رفتار می‌ کند، سودمند است.
اگر چه انسان به‌ خاطر ماهیت خود باید اندیشمند باشد و در غیر این صورت دارای چنین ماهیتی نخواهد بود، ولی داشتن چنین فصل یا صورتی دارای لایه‌ های پوشیده و پنهان است. به همین خاطر، آشکار نبودن اندیشه‌ ورزی او سبب نمی‌شود که به آسانی، او از هویت ذاتی خود جدا گردد و به حیوان غیر متفکر تبدیل شود. در هر صورت غیر از انسان‌ های معصوم که اندیشه و رفتارشان خطاناپذیر است و خود، معیار صدق اندیشه‌ ها و رفتارهای دیگران هستند، سایر انسان‌ ها همیشه به اندیشه‌ ورزی متعهد نیستند. به بیانی دیگر، انسان به‌ خاطر انسان بودن باید آراء و نظریاتی را بپذیرد که مدلل باشد و نیز رفتارهایی را انجام دهد که بر دلیل تکیه زده باشد. اگر رأی و عملی مربوط به حوزه عقل است، باید دلیل عقلی داشته باشد و اگر مربوط به قلمرو نقل است، باید مستند به نقل خطا ناپذیر، قطعی و دست‌ کم مورد اطمینان باشد و اگر به قلمرو تجربه ارتباط دارد، باید دلیل تجربی قابل اعتماد داشته باشد؛ ولی همه انسان‌ ها همیشه این‌گونه نیستند و در بسیاری از موارد معیارهای پذیرش نظری و عملی آن‌ ها امری عقلانی نیست، بلکه بر اساس معیارهایی اندیشه یا رفتاری را می‌پذیرند که با ذات و هویت و مسئولیت عقلانی وی تناسبی ندارد و بنابراین، فاقد ارزش و اعتبار رفتاری و قطعیت و واقع‌ نمایی است. برخی از معیارهای که بر اساس آن پذیرش انجام می‌شود و در میان انسان‌ ها شناخته شده و رایج است.
می دانیم که انسان فطرتا طالب کمال انسانی خویش است و می خواهد به وسیله انجام دادن کارهایی به کمال حقیقی خویش برسد. اما برای اینکه بداند چه کارهایی او را به هدف مطلوبش نزدیک می کند، باید: نخست کمال نهایی خودش را بشناسد و شناخت، آن در گرو آگاهی از حقیقت وجود خودش و آغاز و انجام آن است. سپس باید رابطه مثبت یا منفی میان اعمال مختلف و مراتب گوناگون کمالش را تشخیص دهد تا بتواند راه صحیحی را برای تکامل انسانی خویش بیابد و تا این شناخت های نظری (اصول جهان بینی) را به دست نیاورد نمی تواند نظام رفتاری (ایدئولوژی) صحیحی را پذیرد. به همین جهت تلاش برای شناختن دین حق که شامل جهان بینی و ایدئولوژی صحیح می باشد ضرورت دارد و بدون، رسیدن به کمال انسانی، میسر نخواهد بود چنان که رفتاری که برخاسته از چنین ارزش ها و بینش هایی نباشد، رفتاری انسانی نخواهد بود و کسانی که در صدد شناختن دین حق بر نمی آیند یا پس از شناختن آن، از روی لجاج و عناد، کفر می ورزند و تنها به خواسته های حیوانی و لذت های زودگذر مادی، بسنده می کنند در واقع حیوانی بیش نیستند. چنان که قرآن کریم می فرماید: «یتمتعون و یأکلون کما تاکل الانعام» (محمد/ 12) و چون استعدادهای انسانی خود را تباه می کنند به کیفری دردناک خواهند رسید «ذرهم یأکلوا و یتمتعوا و یلههم الأمل فسوف یعلمون» (حجر/ 3)
نتیجه اینکه: اگر رسیدن به منفعت و گریز از زیان، مطلوب فطری انسان است پژوهش درباره دینی که مدعی ارائه راه صحیح به سوی منفعت بی نهایت و ایمنی از ضرر بی نهایت است ضرورت دارد و می دانیم که رسیدن به منفعت و ایمنی از ضرر، مطلوب فطری انسان است، پس پژوهش درباره چنین دینی ضرورت دارد و نیز اگر رسیدن به کمال انسانی مطلوب فطری باشد شناختن اصول جهان بینی که شرط لازم برای تکامل روح می باشد ضرورت خواهد داشت و می دانیم که رسیدن به کمال، مطلوب فطری است، به همین جهت شناختن اصول مذبور ضرورت دارد.
ضرورت و اهمیت دین به درستی از آیات قرآن فهمیده می شود، مثلا خداوند کریم در سوره روم آیه 29 این ضرورت را گوشزد می کند و می فرماید: «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذالک الدین القیم و لکن اکثر الناس لا یعلمون» از لفظ اقامه دوام و ثبات و تمام و کمال دانسته می شود و اقامه وجه تمام روی را به طرف چیزی گرداندن است از این جهت باید گفت کتاب آسمانی مسلمین از پیروان خود توجه کامل و دائم و مستمر به دین را خواسته است و بدیهی است که اگر دین دارای شأن عظیم و اهمیت تامی نباشد این تکلیف معنی نخواهد داشت و تأیید این معنی و ضرورت را می توانیم همچنین در آیات 70 سوره انعام و آیه 123 سوره توبه، مشاهده کنیم، بنابراین پرداختن به دین که امر مهمی در زندگی انسان می باشد و تأمین کننده سعادت اخروی و دنیوی انسان می باشد امری ضروری و لازم می باشد.

سؤالات مطرح شده در بحث ضرورت دین
آیا تحقیق درباره دین لازم است؟ و اگر لازم است چرا؟ به عبارت دیگر چه ضرورتی ما را بر می انگیزد که به دین بیندیشیم و درباره آن تحقیق کنیم؟
انگیزه پژوهش در رابطه با دین چیست؟
رسالت دین چیست‏؟
دین در کدام حوزه از حوزه‏ هاى حیات انسان ایفاى نقش مى‏ کند؟ حیات دنیوى یا حیات اخروى؟ قلمرو هدایت دین تا کجاست؟ رسالت هدایتى دین چیست؟
آیا بشر به خاطر حیات طبیعى و غریزى، به دین نیاز دارد یا به خاطر حیات فکرى و عقلى خود؟
آیا زندگى فردى بشر او را به دین وادار می کند و یا زندگى اجتماعى او؟
آیا بشر به دلیل ارتباط با با آفریدگار خود، نیازمند دین است؟
چرا على رغم رشد و تغییرات اجتماعى و رشد عقلانى بشر، هنوز به دین محتاجیم؟
دین چه نیازهایى از ما انسان ها را پاسخ مى‏ گوید که علم یا عقل قادر به پاسخگویى آنها نیستند؟ به عبارت دیگر انتظار ما از دین چیست؟