التزام در بدیعیات

قصاید بدیعیه، از نظر التزام به توریه به نام نوعی بدیعی، دو دسته اند: برخی ملتزمند و برخی غیر ملتزم. یعنی درپاره ای از آنها به همین اندازه بسنده شده است که هر بیتی دارای نوعی –یا چند نوع- از انواع صنایع باشد و پس از «حسن مطلع» «براعت استهلال» (و به تعبیرات دیگر براعت مطلع حسن ابتدا) یک یک صنایع به ترتیب گزینش شاعر در ادبیات بیاید، تا پایان قصیده، با رعایت شرایط مذکور، و در پاره ای به جز این مقدار مزیت دیگری به قصیده داده شده است مزیتی بس لطیف.

التزام دربدیعیات
مزیت مذکور، عبارت است از التزام و آن این است که شاعر بدیعیه ملتزم شده است تا نام اصطلاحی همان نوع بدیعی را نیز که در بیت آمده است در همان بیت بیاورد، اما نه معنای اصطلاحی تا تصریح شود، بلکه به طور توریه و اشاره و آوردن کلمه اصطلاحی بدیعی به معنای لغوی آن. البته با کاربرد شعری، و به تعبیر ابن حجت: «وری بها من جنس الغزل» پیداست که نوع بسیار دشوارتر است و شاعر باید به جز داشتن سلاست طبیعی قریحه بسیار بکوشند تا انسجام و فصاحت کلام زایل نشود و وضوح معانی به تعقید نگراید. اینک دو مثال برای روشن شدن مقصود:
من کل ابلج واری الزند یوم قری *** مشمر عنه یوم الحرب مصطم
و ان هم استخدموا عینی لرعیهم *** او حاولوا بذلها فالسعد من خدمی
بیت نخست، از بدیعیه شیخ صفی الدین است در صنعت «استخدام». و این بدیعیه غیر ملتزم است، از این رو در این بیت هیچ گونه ذکری از کلمه استخدام یا اشاره ای به آن و مشتقات آن نیست بیت دوم از بدیعیه سید علیخان مدنی شیرازی است مولف «انوار الربیع» و این بدیعیه ملتزم است، از این رو، علاوه بر دارا بودن صنعت استخدام اصطلاح بدیعی استخدام نیز توریه و به معنای لغوی ذکر شده است در «استخدمو» چون در توریه به نام نوع ذکر یکی از مشتقات کلمه اصطلاحی نیز کافی است، مثلا به جای ذکر «طباق» و «مطابقه» آوردن «طابقت» (چه به صیغه متکلم وحده و چه مفرد مونث غایب و چه مفرد مذکر مخاطب) و «طابقوا» (چه جمع مذکرغایب ماضی و چه جمع مذکر امر حاضر)، و به جای ذکر «تشابه الاطراف» «اطرافک اشتبهت» (مثلا) و به جای استخدام «استخدم» و «یستخدمون» نیز کافی است و صحیح و پیداست که در بیت سید علیخان کلمه «استخدمو» به معنای لغوی به کار رفته است و از جنس غزل.
البته بسیار هم می شود که اصطلاحی که در بیت توریه ذکر می شود عینا همان کلمه مصطلح بدیعی است، و اگر چنین شود بسیار لطیف تر است، مانند بیت «مطابقه» (طباق) غزالدین موصلی:
ابکی فیضحک عن در مطابقه *** حتی تشابه منثور بمنتظم
و بیت استعاره سید علیخان مدنی
ذوی و ریق شبابی فی الغرام بهم *** من استعاره نار الشوق و الالم
و بیت افتنان علامه سمنانی
ان افتنان ظبا الاشفار یقتلنی *** و بی تکسر اشفار الظبا الحذم
از این قبیل نیز در بدیعیات بسیار است.