نکاتی درباره قصاید بدیعیه

در ابیات مطلع قصاید بدیعیه کلماتی چند از قبیل «سلع»، «ذی سلم»، و «العلم» در بسیاری از آنها آمده است، البته با کاربردهای مختلف. با این وصف ممکن است خواننده تصور کند که این، نوعی تکرار یا عدم ابتکار است یا احیانا جزو سرقات شعریه. در صورتی که چنین نیست و بدیعیه سرایانی که برای کار خود صالح بوده اند، در نوع ابیات و انواع پس از مطلع، ابتکارات بسیار کرده و قدرت خود را نشان داده اند. اما در مطلع، به خاطر تجانس بسیار این گونه کلمات با مدایح نبوی، همواره آوردن آنها را مرجح شمرده اند، چنانکه سید علیخان مدنی در مورد مطلع صفی الدین می گوید: «فالتشبیت بذکر سلع و السوال عن جیره العلم، و السلام علی عرب بذی سلم، لا یشکل علی من عنده ادنی ذوق ان هذه البراعه صدرت لمدیح نبوی؟»

نکته 1
برای بدیعیه سرای ملتزم، کافی است که یک بار و به یک صورت، اصطلاح بدیعی را در بیت خویش بیاورد، مانند مطلع موصلی (ص 169) و مطلع سیوطی (ص 179) و مطلع باعونیه (ص 179). ولی گاه شده است که برای تفنن ادبی و نشان دادن قدرت طبع یا بر حسب پیشامد قریحه، دو اصطلاح (در تعبیر از یک اصطلاح) در مورد یک نوع بدیعی، در یک بیت به صورت توریه آمده است، مانند مطلع بدیعیه ملتزم نابلسی (ص 188) و مطلع بکره چی (ص 189) و مطلع ملاباشی (ص 201)

نکته 2
گاه در یک بیت از قصیده، دو مثال، برای نوع بدیعی آن بیت آورده شده است. مانند بیت مطلع شرف الدین اسماعیل مقری شاوری (ص 173) که به جز «حسن مطلع»، شامل جناس مرکب نیز هست، و برای این نوع دو مثال آورده است، که یکی نیز کافی بود:
شارفت «ذرعا» ف «ذرعن» مائها الشبم *** و جزت نملی ف «نم» لا خوف فی الحرم
البته، بدیعیه غیر ملتزم است. و مانند بیت بدیعیه نگارنده در نوع «جناس لاحق»:
و ان «دمعی» «شمعی» مایلا حقنی *** فجنس «العین» و شک «البین» بالضرم

نکته 3
گاه در بیتی از بدیعیه، دو توریه اتفاق افتاده است و «توریه فی التوریه» شده است، مثلا این بیت سید علیخان در جناس مقلوب:
ظنوا سلوی اذ ضنوا فما لفظوا *** بذکر انس مضی «للقلب» فی «اضم»
که در تعبیر «للقلب» فی «اضم» دو توریه شده است و یکی به نوع بدیعی (جناس، قلب، مقلوب) یکی اینکه جناس مقلوب، در این مثال در «اضم»، مقلوب «مضی» است.
و مانند این بیت از بدیعیه نگارنده، در جناس مقلوب نیز:
و صار «عیشی» من «قلب» الهوی «شیعا» *** و «القلب» فی «بلق» من شده السدم
که به جز اشتمال بر دو مثال از جناس مقلوب در «عیشی» و «شیع» و «قلب» و «بلق» در این تعبیر: «و القلب فی بلق» دو توریه است، چنان که در بالا ذکر شد.