بهشت و دوزخ برزخی در آیات و روایات

از جمله آیاتی که بر وجود بهشت و جهنم و ثواب و عقاب در دوزخ اشاره دارد، آیات یکصد و پنجم تا یکصد و هشتم، از سوره هود می باشد که می فرماید: «روزی میرسد که هیچ صاحب نفس و جانداری بدون اذن خدا نمی تواند تکلم کند؛ و در آن روز مردم به دو گروه سعید و شقی قسمت میشوند. اما آن کسانیکه شقی و بد عاقبتند، آنان در آتش خواهند بود و زفیر و شهیق آتش که همان شعله های فروزان و لهیب و زبانه های افروخته آنست آنانرا فرا خواهد گرفت. (و ممکن است گفته شود که زفیر و شهیق جهنم، از خود جهنمیان است چنانکه لفظ لهم بر آن دلالت دارد) آنان در میان آتش تا هنگامیکه آسمان و زمین بر پاست جاودانه زیست خواهند نمود مگر اینکه پروردگار تو بخواهد؛ و حقا که پروردگار تو به هر کاری که اراده کند تواناست. و اما آن کسانیکه سعید و پیروزند، آنان در بهشت خواهند بود و در آنجا تا هنگامیکه آسمان و زمین بر پاست مخلد و جاوید خواهند بود مگر آنکه پروردگار تو بخواهد؛ و این عطای غیر مقطوعی است که به آنان خواهد رسید».
علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش گوید: این آیات راجع به برزخ است، قبل از بر پا شدن قیامت. خلود در آتش، خلود در آتش دنیاست تا وقتیکه آسمانها و زمین هستند؛ و خلود در بهشت، یعنی بهشت دنیوی که ارواح مؤمنان بدانجا انتقال می یابند و مراد از غیر مقطوع بودن عطای بهشتیان، آنستکه این بهشت برزخی متصل میشود به بهشت قیامتی. و این آیات رد کسانی است که عذاب قبر را منکرند، و عقاب و ثواب را در برزخ دنیا قبل از قیام قیامت قبول ندارند (تفسیر علی بن ابراهیم، طبع سنگی 1313، ص 315-314).
و همانطور که در کلام این مرد بزرگ ظاهر است مراد از بهشت و جهنم دنیوی، بهشت و جهنم برزخی است؛ و چون عالم برزخ از تتمه عالم دنیاست و در آنجا از صورت و کم و کیف وجود دارد لذا از آن به دنیا نیز تعبیر کنند. و نیز علی بن إبراهیم قمی در مقدمه تفسیرش در رد کسانیکه انکار ثواب و عقاب را می نمایند، می افزاید که این آیات دلالت دارد بر آنکه عذاب آنها مقرون به دوام آسمانها و زمین است، و این راجع به برزخ دنیاست چون وقتی قیامت برپا گردد آسمانها و زمین دگرگون میشوند.
و دیگر، گفتار خدای تعالی: «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا؛ هر صبح و شام بر آتش عرضه می شوند» (غافر/46). چون غدو و عشی، که همان چاشتگاه و شبانگاه است که مشرکین را عرضه بر آتش میدارند، در دار دنیا و عالم برزخ است؛ و اما در قیامت، دیگر چاشتگاه و شبانگاهی وجود ندارد.
و دیگر، گفتار خدای تعالی: «و لهم رزقهم فیها بکرة و عشیا؛ و صبح و شام روزیشان در آنجا برقرار است» (مریم/62). چون بکرة و عشی ـ که به معنای صبح و شب است و در آن هنگام روزی بهشتیان به آنها میرسد ـ در عالم بهشت دنیا و برزخ است، که ارواح مؤمنین بدانجا منتقل میشوند، و اما در بهشت های خلد، در آنجا صبح و شبی وجود ندارد.
و دیگر، گفتار خدای تعالی: «و من ورآئهم برزخ إلی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (المؤمنون/100). چون این آیه راجع به عذاب و ثواب برزخ است، و حضرت صادق (ع) گفته اند: مراد از برزخ، قبر است که در آنجا ـ که بین دنیا و آخرت است ـ ثواب و عذاب به اهلش میرسد. و دلیل بر این مدعی همچنین قول ایشان است که فرمود: «و الله ما نخاف علیکم إلا البرزخ؛ سوگند به خدا که ما بر شما نگران نیستیم مگر از عالم برزخ» (و اما در قیامت چون در آنجا شفاعت بدست ماست پس ما اولی هستیم به شفاعت نمودن از شما)».