معنای ازل و ابد و رابطه آنها با قوس نزول و صعود آفرینش

معنای ازل، ابتداء زمان و معنای ابد، انتهای أمد و درازای زمان نیست؛ بلکه معنای ازل از نقطه نظر طولی نسبت به این عالم همان نقطه ابتدای آفرینش در درجات و مراتب عالی قدرت و علم است؛ و معنای ابد همان نقطه انتهای آفرینش در درجات و مراتب عالی علم و قدرت است. و نقطه ازل و ابد یکی است، ولی به دو اعتبار: به اعتبار ابتداء خلقت، آنرا ازل و به اعتبار انتهاء خلقت، آن را ابد گویند. نقطه ای که حضرت پروردگار عزاسمه از ذات مقدس، در عالیترین رتبه و مقام و درجه، اراده خلقت عوالم ملکوتی و کثرت را نموده است، ازل؛ و نقطه ای که همه موجودات و مخلوقات در سیر خود به ذات اقدس، در عالیترین رتبه و مقام و درجه قرار میگیرند، ابد است.
این ازل عین ابد آمد یقین *** ظاهر اینجا عین باطن شد ببین
اگر از باب مثال، ذات احدیت و مقام غیب الغیوب و لا اسم له و لا رسم له را نقطه ای فرض کنیم (نقطه ریاضی نه نقطه فیزیکی ) که هیچ بعدی ندارد، و اولین نقطه ظهور کثرت که همان اراده و مشیت است و از آنجا کثرات عوالم ملکوت یکی پس از دیگری بوجود می آید و به پائین سرازیر می شود، تا برسد به عالم طبع و ماده که از نقطه نظر کثرت از همه عوالم وسیع تر و از نقطه نظر حیات و علم و قدرت از همه عوالم کوچکتر و تنگتر است، یک شکل مخروطی تشکیل خواهد شد که نقطه رأس آن، مقام اسم أحد و پائینتر از آن اسم حی و علیم و قدیر، و پائینتر از آن، مقام اراده و مشیت است که از آنجا پیدایش عالم شده است، و همینطور کثرات عوالم به ترتیب پائین می آید تا به قاعده مخروط میرسد که عالم ماده و أظلم العوالم است.
موجودات، با اراده پروردگار هر یک از نقطه ای آفریده شده و پس از طی قوس نزول و حرکت به عالم ماده، دو مرتبه به طرف مبدأ حرکت نموده و با طی قوس صعود به همان نقطه ای که ابتدائشان از آنجا بوده میرسند و در آنجا فانی میگردند؛ «کما بدأکم تعودون؛ همانطور که خداوند عزوجل شما را ابتداء خلقت فرمود، شما بازگشت می کنید» (اعراف/ 29). و سراسر موجودات به خدا رجوع می کنند و غایت و منتهای سیر و حرکت دستگاه آفرینش، ذات اقدس حق می باشد. «و أن إلی ربک المنتهی؛ و حقا که بسوی پروردگار تو منتهای همه است» (نجم/ 42).
و لا یخفی آنکه آن نقطه رأس مخروط را ذات أحدیت که به هیچ وجه من الوجوه اسم و رسمی ندارد قرار دادیم، وگرنه در تمام این مخروط حتی در قاعده آن که عالم کثرات مادیه و طبعیه است، قدرت و علم و حیات و سائر اسماء و صفات پروردگار موجود، و بلکه این مخروط را پر نموده، و یک ذره و یک نقطه در این حجم پیدا نمی کنیم که در آنجا خدا نباشد و اسم و صفت و فعلش راه نیابد. «الله نور السمـ'و'ت و الارض؛ «خداوند نور آسمانها و زمین است» (نور/ 35).
بنابراین، مجموعه مخروط را اسم واحد که مقام ظهور نور ذات در مظاهر عالم است تشکیل میدهد. پس بنابر آنچه گفته شد ازل و ابد معلوم شد.
ازل: اولین نقطه حضیض برای طی قوس نزول در عالم کثرت است.
ابد: آخرین نقطه اوج پس از طی قوس صعود برای عالم وحدت است.
و بر اساس این مقدمه خوب دانستیم که عالم برزخ کجاست؟ و عالم قیامت کجاست؟ عالم برزخ الآن هست و عالم قیامت هست؛ نمی توانیم بگوئیم که الآن هست، چون الآن یعنی در این زمان، و قیامت زمان ندارد و مافوق زمان است. مثل بدن ما که میگوئیم: الآن هست، ولی غلط است که بگوئیم: روح ما الآن هست؛ بلکه باید بگوئیم: روح هست؛ چون روح، مجرد از زمان است و در زمان نمی گنجد؛ بله به اعتبار اینکه روح ما این لحظه و این ساعت را هم فرا گرفته است، می توانیم بگوئیم این ساعت هست؛ کما اینکه میتوانیم بدین لحاظ بگوئیم قیامت هست و حتی میتوانیم بگوئیم خداوند در این ساعت هست.
روح و نفس ناطقه انسان مجرد است و بهیچوجه مقید به زمان نیست، مگر به اعتبار تعلقش به بدن، آنهم به لحاظ ادراک صاحبش؛ ولی اگر کسی روح خود را وجدان کند می بیند که از زمان و مکان برتر است و بلکه بر زمان سیطره دارد و همه عوالم را فرا گرفته است و عوالم چون گردوئی در مشت اوست. ولی چون ما روح خود را نیافته ایم و هستی خود را همین هستی مادی و طبیعی میدانیم، و این هم زمانی و مکانی است، تصور نموده ایم که روحمان هم زمانی است؛ آنوقت میگوئیم: ما الآن هستیم، روح ما الآن هست، الآنش را باید حذف کرد.
عالم برزخ چون از تتمه های عالم دنیاست و مجرد محض نیست، بلکه دارای صورت است، گرچه ماده ندارد، لذا در آنجا زمان هست، و میتوانیم بگوئیم: عالم برزخ الآن هست. ولی قیامت مجرد از صورت و ماده هر دو است و زمان ندارد، و بنابراین باید گفت: قیامت هست. پس اگر قیامت هست، چرا ما آن را ادراک نمی کنیم؟ اگر روح هست، چرا ما نمی بینیم؟ برای آنکه قیامت مجرد است، روح مجرد است و ما مجرد نشده ایم و ادراک تجرد را ننموده ایم، «رو مجرد شو مجرد را ببین » را نفهمیده ام .