احاطه عوالم قیامت، برزخ و دنیا بر یکدیگر

معاد بازگشت انسان است بسوی خدا و اقرار و اعتراف به مقام توحید و عظمت و وحدانیت و صفات جمال و جلال اوست. بنابراین عالم معاد و قیامت در عرض این عالم نیست، بلکه احاطه بر این عالم دارد. چون مقام توحید پروردگار و صفات و اسماء حسنای او احاطه بر همه عوالم دارد و ادراک عالم قیامت و ظهور نفس و آثار نفس نیز احاطه بر این نشأه و این عالم دارد. بنابراین، اینکه می پرسند: قیامت چه موقع بر پا میشود؟ یا جای قیامت کجاست؟ آیا در زمین است؟ در یکی از کرات آسمانی است؟ آنجائی که خداوند عزوجل، بهشت و جهنم را برای مؤمنین و کافرین قرار داده کجاست؟ محلش کجاست؟ زمانش کی خواهد بود؟ جواب اینگونه سؤالات، از طی مباحث اخیره شاید برای بعضی خود به خود روشن شده باشد، ولی برای اینکه مطلب کاملا منقح گردد و بطور واضح همه استفاده نمایند ناچاریم مقدمه ای را ذکر نمائیم، و پس از بیان این مقدمه معلوم میشود که زمان قیامت کی میباشد و مکان بهشت و جهنم کجاست. کما اینکه از پیغمبر اکرم (ص) سؤال میکردند: ساعت قیامت چه موقع است؟ قیامت کی بر پا میشود؟ این وعده که شما میدهید کی میرسد؟ و در اذهان مردم و عامه طبقات همینطور این سؤال از آن زمان هست.
و آن مقدمه اینست: این عالمی که ما در آن زیست می کنیم، عالم ماده و طبع است. یعنی موجودات این عالم دارای ماده هستند و دارای طبایع مختلف. و لازمه عالم ماده، زمان و مکان است. یعنی هیچ ماده ای که خارج از زمان و مکان باشد وجود ندارد، و زمان و مکان از عوارض لاینفک این جوهر مادی است. و لذا اسم این عالم را جهان طبع و ماده گذارده اند. یک عالم دیگر داریم که در آن ماده نیست، و طبایع وجود ندارند. آن عالم، عالم مثال و برزخ است که در آنجا حقیقت و ملکوت موجودات بسیار قوی تر و عجیب تر و شریف تر و عالم تر و قادرتر است؛ و آن جهان بطور کلی از این جهان بسیار قوی تر است از تمام جهات. ولی آن عالم بر این عالم احاطه دارد؛ دنبال این عالم نیست که این عالم طبع و ماده سپری شود؛ و چون سپری گردد، آن زمانی که بدنبال این زمان است عالم بزرخ و مثال باشد.
از عالم مثال و برزخ بالاتر، عالم نفس است که در آنجا موجودات خیلی عجیب تر و قوی ترند. علمشان، ادراکشان، قدرتشان بیشتر از عالم برزخ است. و آن عالم نیز دنبال عالم برزخ نیست که بگوئیم در زمانی که عالم برزخ سپری شود در آن زمان عالم قیامت طلوع میکند؛ چون اصولا عالم قیامت زمانی نیست، مافوق زمان است. بنابراین عالم قیامت که ظهور تجلیات نفس است احاطه بر عالم برزخ دارد. عالم برزخ احاطه بر این عالم دارد؛ و عالم قیامت احاطه بر عالم برزخ. بنابراین الان، عالم برزخ و قیامت موجود است. ولی الان که میگوئیم صحیح نیست، چون الان یعنی این زمان، و اشاره کردیم به عالم طبع که زمان دارد؛ باید بگوئیم: عالم برزخ موجود است، عالم قیامت موجود است.
و اینکه میگوئیم الان عالم قیامت موجود است، از باب ضیق عبارت است. چون عبارتی غیر از این برای رسانیدن این معنی نمی توانیم استخدام کنیم؛ فقط میتوانیم بگوئیم: عالم قیامت موجود است و دنبال این عالم نیست بلکه احاطه بر این عالم دارد. و اگر بجای الان لفظ فعلا استعمال کنید، باز همین اشکال هست؛ چون اینها عباراتی هستند که یک معنی را میرسانند، بالاخره عوالم تو در تو است، و یکی بر دیگری سیطره و احاطه دارد. این عالم مورد نظر و سیطره عالم برزخ است؛ و عالم برزخ مورد نظر و سیطره عالم قیامت است. چون آن عوالم سیطره بر این عالم دارند، تمام جهات این عالم زیر نظر آن عوالم است، ولی عکسش اینطور نیست؛ عالم برزخ سیطره و احاطه بر عالم قیامت ندارد، و عالم طبع سیطره و احاطه بر عالم برزخ ندارد. موجوداتی که در عالم طبع و ماده اند سیطره ای بر عالم مثال و صور ملکوتی ندارند، و موجوداتی که در عالم مثال و ملکوت اسفل هستند سیطره ای بر عالم ملکوت اعلی و نفس ندارند.