معنا و کیفیت نشر در بحث معاد

عالم نشر: نشر به معنای بازکردن و گستردن است. پس از عالم حشر، عالم نشر داریم؛ یعنی آن نحوه از جمع و فنا برمیگردد و باز می شود، و مانند یک طاقه پارچه را که پیچیده باشند و درهم فرو برده باشند، اینک باز می کنند و تمام خصوصیات و مساحت و شکل و اندازه آن را در مرأی' و منظر قرار میدهند.
علامه طباطبائی مدظله العالی در تفسیر این آیه: «و کلوا من رزقه و إلیه النشور؛ و بخورید از روزی پروردگار و بسوی اوست نشور» (ملک/ 15) فرموده اند نشور و نشر زنده کردن مرده است بعد از مردنش و اصل این ماده از «نشر الصحیفة و الثوب إذا بسطهما بعد طیهما؛ باز کردن کاغذ و لباس در وقتی که آنها را بعد از آنکه پیچیده بودند باز کنند و بگسترند» گرفته شده است. و قول خداوند که میفرماید: «و إلیه النشور» یعنی زنده کردن مردگان به خدا رجوع میکند به اینکه اموات را از زمین خارج و برای حساب و جزاء زنده می نماید.
و در أقرب الموارد آمده است: «و نشر الثوب و الکتاب نشرا: بسطه خلاف طواه؛ و الله الموتی نشرا و نشورا: أحیاهم فکأنهم خرجوا و نشروا بعد ما طووا؛ و نشر کرد کتاب را یا لباس را، یعنی باز کرد، بر خلاف پیچید آن را؛ و نشر کرد خدا مردگان را، یعنی زنده کرد، مثل آنکه مردگان خارج شدند و باز و گسترده شدند بعد از آنکه بهم در پیچیده بودند» (اقرب الموارد، ج 2، ص 1300).
و در صحاح اللغه گوید: «و نشر المتاع و غیره ینشره نشرا بسطه، و منه ریح نشور و ریاح نشر؛ و نشر المیت ینشر نشورا، أی عاش بعد الموت؛ قال الاعشی: حتی یقول الناس مما رأوا یا عجبا للمیت الناشر؛ و منه یوم النشور؛ و أنشرهم الله، أی أحیاهم؛ و نشر کرد متاع را یا غیر آن را، یعنی بگسترد و پهن کرد، و از همین باب است که میگویند: باد گسترده و بادهای گسترده و پهن شده. و مرده نشور نمود، یعنی بعد از مرگ، زندگی و حیات پیدا کرد؛ و أعشی گوید: تا به جائی که مردم از آنچه می بینند میگویند: ای عجب از مرده ای که زنده شده و زندگانی میکند. و از همین باب است یوم نشور. و خداوند ایشان را نشر کرد، یعنی زنده کرد» (صحاح اللغة، ج 1، ص 405).
و در نهایه ابن أثیر آورده است که در حدیث دعا وارد شده است: «لک المحیا و الممات و إلیک النشور. یقال: نشر المیت ینشر نشورا، إذا عاش بعد الموت؛ و أنشره الله أی أحیاه؛ ای خداوند! زندگی و مرگ برای توست، و نشور بسوی توست. گفته میشود: مرده نشور پیدا کرد، یعنی بعد از مردن عیش و زندگی پیدا کرد» (نهایة ابن اثیر، ج 5، ص 54). و به همین الفاظ در لسان العرب آورده است و به دنبالش گفته است: و منه یوم النشور (لسان العرب، ج ر-ز، ص 206).
از آنچه گفته شد بدست می آید که عالم نشر یعنی عالم زندگی و حیات؛ یعنی پس از آنکه در سیر إلی الله مردم به فناء می رسند، دو مرتبه از فناء به بقاء حرکت می کنند و مانند نامه و طاقه پارچه درهم پیچیده دوباره باز می شوند و احاطه وجودی و احاطه علمی بر أعمال خود پیدا می کنند و مورد حساب و جزاء و عرض و سؤال قرار میگیرند. عینا مانند طوماری را که نوشته اند و سپس آن را لوله کرده و پیچیده اند در آنحال ابدا از مضمون آن طومار و مطالب نوشته شده در آن خبری نیست، ولیکن چون آن را باز کنند و بگسترند معلوم می شود که در آن چیست. این عالم بقاء بالله است که آن را بقاء بعد از فناء نیز گویند.
درباره عالم معاد و حشر إلیه تقلبون آمده است، بسوی خدا واژگونه می شوید و عالم کثرت درهم نوردیده می شود؛ «و و ضل عنکم ما کنتم تزعمون؛ آنچه را که گمان میکردید و می پنداشتید، همه گم می شود و نیست و نابود میگردد» (انعام/ 94). اما در عالم نشر به عکس آن، تمام نابود شده ها بود می شود و مخفیات ظاهر می گردد و انسان بر تمام اعمال خود، و عبادات و معاصی و نیت ها و اخلاق و ملکات و عقائد خود واقف می شود.