معنای میزان اعمال و سبکی و سنگینی آن

قرآن کریم درباره سنگینی و سبکی میزان اعمال رستگاران و زیانکاران می فرماید: «والوزن یومئذ الحق فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون * و من خفت موازینه فاولئک الذین خسروا انفسهم بما کانوا بآیاتنا یظلمون؛ پس در روز قیامت، وزن حق است، بنابراین کسانی که میزان های آنان سنگین باشد آنها رستگارانند، و کسانی که میزان های آنان سبک باشد، آنها کسانی هستند که به علت ستم و ظلم به آیات ما، نفوس خود را باختند، و زیان کار شدند (اعراف/ 8-9)
حق یعنی واقعیت؛ در مقابل باطل یعنی چیز غیر واقع و توهمی و تخیلی. آنچه در خارج تحقق دارد و ما به ازای خارجی دارد آن را حق می گوییم، و آنچه اصالت و تحققی ندارد و روی خیال و وهم و اعتبار دور میزند آن را باطل می نامیم و آن عالم عالم حق است در مقابل عالم باطل. آن عالم دارِ قرار است در مقابل دار مجاز. دار تحقق و واقعیت است در مقابل دار اعتبار. عالم ثبوت و استقرار است در مقابل عالم وهم و خیال و بنابراین آنچه در آنجا واقعیت دارد دارای وزن است، و آنچه واقعیت ندارد وزن ندارد. «فَمَن ثَقُلَتْ مَوَ'زِینُهُ فَأُولَـ'ئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ «کسانی که میزانشان سنگین است آنان فقط رستگارند»، «وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَ'زِینُهُ فَأُولَـ'ئکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِـَایَـ'تِنَا یَظْلِمُونَ»؛ و کسانی که میزان های آنها سبک است و وزن ندارد، آن کسانی هستند که به پاداش ستم و ظلمی که سابقاً در دنیا به آیات ما می نموده اند، در معامله نفوس خود زیانکار شده اند؛ و نفوس و جان های خود را بدون دریافت ارزش واقعی خود از دست داده و دست خالی از این معامله بیرون آمده اند.
از این آیه چند استفاده میتوان نمود: یکی آنکه می فرماید «فَمَن ثَقُلَتْ مَوَ'زِینُهُ؛ کسی که میزان های او سنگین است» و نمی فرماید: «وَ مَنْ ثَقُلَ میزانُهُ؛ کسی که میزان او سنگین است». و از اینجا به دست می آید که انسان در روز قیامت یک میزان ندارد بلکه میزان هایی دارد و آن کسانی که میزان هایشان سنگین است چنینند و آن کسانی که میزان هایشان سبک است چنانند. از بعض روایات استفاده میشود که تعبیر موازین به صیغه جمع، به اعتبار تعدد انواع اعمال و اصناف کردار انسان است؛ و گرنه حق، میزان واحد است؛ و حق، واحد است؛ و میزان، واحد است.

وزن نداشتن سیئات در قیامت
و دیگر آنکه در این آیه شریفه، فقط میزان عمل رستگاران سنگین است، و اما بدکاران و زیانکاران میزان عملشان سبک است؛ نه اینکه تمام افراد بشر در میزان عملشان سنگینی به درجات و مراتب مختلف بوده باشد. حال باید دید که این میزان عمل چگونه است؟ آیا یک ترازو می آورند و اعمال خوب را در یک کفه می ریزند و اعمال بد را در کفه دیگر؛ و آن کسی که اعمال خوبش سنگین تر است سعادتمند و آن کسی که اعمال بدش سنگین تر است او زیانکار و خاسر و شقاوتمند است؟ اگر اینطور بود باید بفرماید: «فَمَنْ ثَقُلَتْ حَسَناتُهُ فَأولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ، وَ مَن ثَقُلَتْ سَیِّئاتُهُ فَأولَئِکَ الَّذینَ خَسِروا أَنْفُسَهُمْ بِمَا کَانُوا بِـایاتِنا یَظْلِمُونَ؛ پس کسی که نیکویی های او بر بدی ها و گناهانش غلبه کند و سنگین تر آید، ایشان رستگارانند؛ و کسی که زشتی ها و بدی های او بر حسنات و خوبی هایش غلبه کند و سنگین تر آید، آنان زیانکارانند» با آنکه چنین نفرموده است. نمی گوید: بهشتیان میزان عمل خوبشان سنگین است و دوزخیان میزان عمل بدشان سنگین است، بلکه در این آیه و آیات دیگر وارد است که رستگاران میزان عملشان سنگین است، و ظالمان و زیانکاران میزان عملشان سبک است؛ گویا اعمال بد اصولاً وزن ندارند و ثقل و سنگینی ندارند. آنجا فقط خفّت و سبکی است.
و از اینجا استفاده میشود که آنچه در بین مردم یعنی عوام از آنها معروف است که در روز قیامت در یک کفه از ترازو اعمال خوب را می گذارند و در کفه دیگر اعمال بد را می گذارند، و اگر کفه اعمال خوب سنگینی کرد و پائین آمد انسان را به بهشت می برند، و چنانچه کفه اعمال بد سنگینی کرد به جهنم می برند؛ یک حرف من در آوردی است و ساخته و پرداخته خود آنها، و در این باره نه آیه ای داریم و نه روایتی. بلکه آیات قرآن و از جمله همین آیه ای که تفسیر نمودیم مخالف این سلیقه است؛ و همگی آیات اتفاق دارند بر اینکه اعمال خوب وزن و سنگینی دارند، و اعمال بد اصلاً وزن ندارند و سبک اند. ترازوی اعمال نیکان سنگین است، و ترازوی اعمال بدان سبک است. و تبهکاران اصلاً وزن ندارند، و خداوند برای آنان در روز بازپسین وزنی و میزانی قرار نمی دهد و سنگینی و ثقلی ابداً ندارند.
«قل هَلْ نُنَبِّئُکُم بِالاْخْسَرِینَ أَعْمَـ'لاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَـ'وةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُم یُحْسِنُونَ صُنْعًا * أُولَـ'ئکَ الَّذِینَ کَفَروا بِـَایَـ'تِ رَبِّهِمْ وَ لِقَآئِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَـ'لُهُمْ فَلاَ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَـ'مَةِ وَزْنًا؛ بگو ای پیامبر! آیا ما شما را آگاه کنیم از آن کسانی که کردارشان از همه زیان کارتر و خسران بارتر است؟ آنان کسانی هستند که کوشش و جدیت آنان در زندگانی پست و حیات حیوانی عالم دنیا گم شد و تباه شد، در حالی که خود چنین می پنداشتند که کار خوبی انجام میدهند. آنان کسانی هستند که به آیات و نشانه های الهیه و لقای پروردگارشان کافر شدند؛ پس اعمال آنها همگی حبط و نابود میشود، و ما در روز قیامت برای آنها میزانی قرار نمی دهیم» (کهف/ 103-105)
در اینجا خداوند می فرماید: «فَلاَ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَـ'مَةِ وَزْنًا؛ ما اصولاً برای چنین افراد گمراهی میزان نمی گذاریم، زیرا آنان وزنی ندارند.» در حالی که اگر اعمال زشت هم دارای وزن بود، باید میزان آنها از نقطه نظر زشتی و پلیدی از همه سنگین تر باشد؛ ولیکن چون اعمالشان بسیار زشت است و شائبه ای از خوبی ندارد بنابراین میزانشان سبک نیست که بگوئیم: مقدار کمی از خوبی ها ترازو را سبک کرده است، بلکه اصلاً میزانشان هیچ وزن ندارد، به طوری که به آن سبک و خفیف هم نمی توان گفت؛ بلکه هیچ است.