شفیعان روز قیامت از نظر آیات و روایات

از آیات قرآن کریم مانند: «فما تنفعهم شفعة الشفعین؛ لذا شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودى نمى بخشید.» (مدثر/ 48) استفاده مى شود که شفیعان در روز قیامت متعددند. (دایره شفاعت آنها متفاوت است) از مجموع روایاتى که از منابع تشیع و تسنن نقل شده، استفاده مى شود که این شفیعان در قیامت براى گنهکارانى که زمینه هاى شفاعت در آنها موجود است شفاعت مى کنند.
1- نخستین شفیع شخص پیامبر اکرم (ص) است، چنان که در حدیثى مى خوانیم رسول الله فرمود: «انا اول شافع فى الجنة.»
2- تمام انبیاء از شفعاء روز قیامتند، چنان که در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: «یشفع الانبیاء فى کل من یشهد أن لا اله الا الله مخلصا فیخرجونهم منها؛ پیامبران در باره تمام کسانى که از روى اخلاص به وحدانیت خداوند گواهى مى دهند شفاعت مى کنند، و آنها را از دوزخ خارج مى سازند.»
3- فرشتگان از شفیعان روز محشرند، همانگونه که از رسول خدا (ص) نقل شده: «یؤذن للملائکة و النبیین و الشهداء ان یشفعوا؛ در آن روز به فرشتگان و انبیاء و شهدا اجازه داده مى شود که شفاعت کنند.»
4 و 5- ائمه معصومین علیهم السلام و شیعیان آنها نیز شفاعت مى کنند چنان که امام علی (ع) مى فرماید: «لنا شفاعة و لاهل مودتنا شفاعه؛ براى ما شفاعت است و براى دوستان ما نیز مقام شفاعت است.
6 و 7- علما و دانشمندان و همچنین شهیدان راه خدا از شفیعانند چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم (ص) مى خوانیم: «یشفع یوم القیامة الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ روز قیامت نخست انبیا شفاعت مى کنند سپس علما و بعد از آنها شهدا. حتى در حدیثى از همان حضرت (ص) آمده است که «یشفع الشهید فى سبعین انسانا من اهل بیته؛ شفاعت شهید درباره هفتاد نفر از خانواده اش پذیرفته مى شود و در حدیث دیگرى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده: شفاعت آنها در باره هفتاد هزار نفر پذیرفته مى شود! و با توجه به اینکه عدد هفتاد، و هفتاد هزار، هر دو از اعداد تکثیر است منافاتى بین این دو روایت نیست.
8- قرآن نیز در روز قیامت شفاعت مى کند چنانکه على (ع) فرمود: «و اعلموا انه القرآن؛ شافع مشفع بدانید قرآن شفاعت کننده اى است که شفاعتش پذیرفته مى شود.»
9- کسانى که عمرى در اسلام صرف کرده اند، چنانکه در حدیثى از پیغمبر اکرم (ص) مى خوانیم: «اذا بلغ الرجل التسعین غفر الله ما تقدم من ذنبه و ما تاخر و شفع فى اهله؛ هنگامى که انسان به نودسالگى برسد (و در مسیر ایمان سیر کند) خداوند گناهان گذشته و آینده او را مى بخشد و شفاعت او در خانواده اش پذیرفته مى شود.
10- عبادات نیز شفاعت مى کنند، چنانکه در حدیثى از رسول خدا (ص) آمده است: «الصیام و القرآن یشفعان للعبد یوم القیامة؛ روزه و قرآن براى بندگان در قیامت شفاعت مى کنند».
11- از بعضى از روایات استفاده مى شود که اعمال نیک مانند امانتى که انسان در حفظ آن کوشیده است نیز در قیامت از انسان شفاعت مى کند.
12- جالب اینکه از بعضى روایات استفاده مى شود که خود خداوند هم شفاعت گنهکاران مى کند، چنان که در حدیث دیگرى از رسول اکرم (ص) آمده است: «یشفع النبیون و الملائکة و المؤمنون فیقول الجبار بقیت شفاعتى؛ در قیامت پیامبران و فرشتگان و مؤمنان شفاعت مى کنند و خداوند مى گوید شفاعت من باقى مانده است.»
در حدیثى آمده است که از امام صادق (ع) درباره این آیه 38 سوره نبا «یوم یقوم الروح و الملئکة صفا لا یتکلمون إلا من أذن له الرحمن و قال صوابا؛ روزی که آن روح و فرشتگان به صف ایستند، سخن نگویند مگر کسی که خدای رحمان به او اذن دهد و صواب را گوید.» سؤال کردند، امام صادق (ع) در پاسخ فرمود: «نحن و الله الماذون لهم یوم القیامة و القائلون؛ به خدا سوگند در روز قیامت به ما اجازه داده مى شود و سخن مى گوییم.» راوى سؤال مى کند در آن روز شما چه مى گویید؟ فرمود: «نمجد ربنا، و نصلى على نبینا، و نشفع لشیعتنا، فلا یردنا ربنا؛ تمجید و ستایش پروردگارمان را مى کنیم و بر پیامبرمان درود مى فرستیم و براى پیروانمان شفاعت مى کنیم و خداوند شفاعت ما را رد نمى کند.»
از این روایت استفاده مى شود که انبیا و امامان معصوم نیز در صف فرشتگان و روح قرار مى گیرند و از کسانى که به آنها اجازه سخن گفتن و مدح و ثناى خداوند و شفاعت داده مى شود آنها هستند. تعبیر صوابا دلیل بر این است که اگر ملائکه و روح یا انبیا و اولیا براى کسانى شفاعت کنند آن هم روى حساب است و بى دلیل نیست.
همچنین در ذیل آیه 100 و 101 سوره شعراء «فما لنا من شافعین* و لا صدیق حمیم؛ ما نه شفاعت کنندگانى داریم و نه دوست پر محبتى.» روایات متعددى نقل شده و در بعضى صریحا آمده است: «الشافعون الائمة، و الصدیق من المؤمنین؛ شافعان امامان هستند و دوستان مؤمنانند.»
در حدیث دیگرى از جابربن عبدالله مى خوانیم که از رسول خدا (ص) چنین شنیدم که مى فرمود: «ان الرجل یقول فى الجنة ما فعل صدیقى فلان، و صدیقه فى الجحیم، فیقول الله اخرجوا له صدیقه الى الجنة فیقول من بقى فى النار فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم؛ بعضى از بهشتیان مى گویند چه بر سر دوست ما آمد در حالى که دوستشان در جهنم است، خداوند براى اینکه قلب این مؤمن را شاد کند فرمان مى دهد دوستش را از دوزخ خارج کنند و به بهشت بفرستند، اینجا است که باقى ماندگان در دوزخ مى گویند واى بر ما که نه شفاعت کننده اى داریم نه دوست مهربانى!»
بدیهى است نه شفاعت بدون معیار و ملاک است و نه تقاضا درباره دوستشان بی حساب، باید یک نوع پیوند و ارتباط معنوى در میان شفاعت کننده و شفاعت شونده وجود داشته تا این هدف تحقق یابد. قرآن کریم در جای دیگر می فرماید: «یوم ندعوا کل اناس بامامهم؛ روزی که هر مردمی را با پیشوای ایشان می خوانیم.» (اسراء/ 71) یعنی هر کسی با پیشوای خودش، یعنی با همان کس که عملا الگوی او و الهام بخش او بوده است، محشور می گردد. درباره تجسم پیشوایی فرعون نسبت به قوم خود در آخرت می فرماید: «یقدم قومه یوم القیمة فاوردهم النار؛ فرعون پیشاپیش اتباع و پیروانش حرکت می کند، پس در آتش واردشان می سازد.» (هود/ 98) فرعون که در این جهان، گمراه و پیشوای گمراهان بوده و گمراهان دیگر قومش گام جای گام او می گذاشتند، در آن جهان نیز به صورت قائد و امام آنان مجسم می شود. فرعون، شفیع و واسطه قوم خود می باشد هم در دنیا و هم در آخرت، شفیعی است که در دنیا موجب گناهان و ضلالت ها بوده است و در آخرت واسطه رسانیدن به دوزخ و آتش. شفیع و واسطه بودن او در بردن قوم به دوزخ در جهان آخرت، همانا تجسم واسطه بودن او در جهان دنیا در گمراهی قومش است.