برخی از نوابغ شیعه در علوم اسلامی

الف- ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینى متوفاى سال سیصد و بیست و نه هجرى، وى در شیعه اولین کسى است که روایات شیعه را از اصول (هر یک از محدثین روایتهائى که از ائمه اهل بیت اخذ کرده بود در کتابى جمع آورى می کرده و کتاب نامبرده اصل نامیده می شد) استخراج و تقطیع کرده و به ترتیب ابواب فقه و اعتقاد مرتب ساخته است. کتاب وى که کافى نامیده می شود به سه بخش اصول و فروع و روضه (متفرقات) منقسم و به شانزده هزار و صد و نود و نه حدیث مشتمل است و معتبرترین و معروفترین کتاب حدیثى است که در عالم تشیع شناخته می شود.
و سه کتاب دیگر که تالى کافى می باشند عبارتند از: کتاب «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق محمد بن بابویه قمى (متوفاى سال 381 هجرى قمرى) و کتاب تهذیب و کتاب استبصار تألیف شیخ طوسى (متوفاى سال 460 هجرى قمرى) می باشد.
ب- ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیى حلى معروف به محقق حلی، (متوفاى سال ششصدو هفتادو شش هجرى قمرى)، وى نابغه فقه و سرآمد فقهاى شیعه می باشد و از شاهکارهاى فقهى وى کتاب مختصر نافع و کتاب شرایع است که 700 سال است در میان فقها دست به دست می گردند و به نظر اعجاب و تجلیل دیده می شوند.
و به عنوان تالى محقق، شهید اول شمس الدین محمد بن مکى را باید شمرد که در سال هفتصد و هشتاد و شش هجرى قمرى در دمشق به جرم تشیع کشته شد و از شاهکارهاى فقهى او کتاب لمعه دمشقیه است که پس از گرفتارى در هفت روز در زندان نوشته است و هم شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفى را متوفاى سال 1227 باید شمرد و از شاهکارهاى فقهى وى کتاب کاشف الغطاء است.
ج- شیخ مرتضى انصارى شوشترى (متوفاى سال هزار و دویست و هشتاد و یک هجرى قمرى) وى علم اصول فقه را تنقیه فرموده مجارى اصول عملیه را که مهمترین بخش این فن است محرر ساخت و اکنون بیشتر از صد سال است که مکتب وى پیش فقهاى شیعه دایر است.
د- خواجه نصیر الدین طوسى (متوفاى سال 676 هجرى قمرى) وى اولین کسى است که علم کلام را به شکل فنى کامل درآورد و از شاهکارهاى وى کتاب تجرید الکلام است که بیشتر از هفتصد سال می باشد اعتبار خود را در میان اهل فن حفظ کرده است و شروح و حواشى بی شمار از عامه و خاصه بر آن نوشته شده خواجه علاوه بر نبوغى که در علم کلام دارد در فلسفه و ریاضیات نیز یکى از نوابغ عصر خود به شمار می رود و بهترین گواه آن تألیفات ارزنده اى است که در همه علوم عقلیه دارد و رصدخانه مراغه هم از آثار اوست.
ه- صدرالدین محمد شیرازى (متولد سال نهصد و هفتاد و نه هجرى قمرى) متوفاى سال هزار و پنجاه هجرى قمرى , وى اولین فیلسوفى است که مسائل فلسفه را (پس از آنکه قرن ها در اسلام سیر کرده بود) از حالت پراکندگى درآورده مانند مسائل ریاضى روی هم چید.
و از این روى اولا: امکان تازه اى به فلسفه داده شد که صدها مسئله فلسفى که در فلسفه قابل طرح نبود مطرح و حل شود و ثانیا: یک سلسله از مسائل عرفانى (که تا آن روز طورى وراء طور عقل و معلوماتى بالاتر از درک تفکرى شمرده می شدند) به آسانى مورد بحث و نظر قرار گیرند و ثالثا: ذخایر زیادى از ظواهر دینى و بیانات عمیق فلسفى پیشوایان اهل بیت (ع) که قرنها صفت معماى لاینحل را داشتند و غالبا از متشابهات شمرده می شدند حل و روشن شدند و به این ترتیب ظواهر دینى و عرفان و فلسفه آشتى کامل پذیرفته و در یک مسیر افتادند و پیش از صدرالمتألهین نیز دانشمندانى مانند شیخ سهروردى مؤلف حکمة الاشراق از فلاسفه قرن ششم و شمس الدین محمد ترکه که از فلاسفه قرن هشتم هجرى قدمهاى مؤثرى در این راه برداشته اند ولى موفقیت کامل نصیب «صدر المتألهین» شد.
صدر المتألهین در پیرو این روش موفق شد که نظریه حرکت جوهرى را به ثبوت برساند و بعد رابع و نظریه نسبیت را (البته در خارج ذهن نه در فکر) کشف نماید و نزدیک به پنجاه کتاب و رساله تألیف کرده و از شاهکارهاى وى در فلسفه کتاب اسفار در چهار جلد می باشد.