ارزش و فضیلت انفاق در راه خدا از منظر روایات

انفاق و بخشش در راه خدا و کمک مالى به افراد محروم و مخصوصا آبرومند توأم با خلوص نیت، از امورى است که در آیات قرآن مجید مکرر بر مکرر روى آن تکیه شده و از نشانه هاى ایمان ذکر شده است. روایات اسلامى نیز مملو از تاکید در این باره است تا آنجا که نشان مى دهد در فرهنگ اسلام انفاق مالى به شرط اینکه انگیزه اى جز رضاى پروردگار نداشته باشد و از هر گونه ریاکارى و منت و آزار خالى باشد از بهترین اعمال است. در روایتى از امام باقر (ع) نقل شده که می فرماید: «ان احب الاعمال الى الله ادخال السرور على المؤمن، شبعة مسلم او قضاء دینه؛ محبوبترین اعمال نزد خدا این است که قلب مؤمن نیازمندى را مسرور کند، به اینکه او را سیر کرده، یا بدهى او را ادا کند».
در حدیثى از رسول الله (ص) آمده است: «من الایمان حسن الخلق، و اطعام الطعام، و اراقة الدماء؛ از ایمان حسن خلق و اطعام طعام و ریختن خون (قربانى کردن در راه خدا) است». و در حدیث دیگرى از امام صادق (ع) آمده است که فرمود: «ما ارى شیئا یعدل زیارة المؤمن الا اطعامه، و حق على الله ان یطعم من اطعم مؤمنا من طعام الجنة؛ من چیزى را معادل دیدار مؤمن نمى بینم، جز اطعام کردن او، و هر کس مؤمنى را اطعام کند بر خدا است که او را از طعام جنت اطعام نماید». در حدیث دیگرى از پیغمبر آمده است که مردى مهار مرکب حضرت را گرفت و عرض کرد اى رسول!: «اى الاعمال افضل؟؛ چه عملى از همه اعمال برتر است؟» فرمود:«اطعام الطعام، و اطیاب الکلام؛ غذا دادن به مردم و خوش زبان بودن». و در حدیثى از رسول خدا مى خوانیم: «من عال اهل بیت من المسلمین یومهم و لیلتهم غفر الله ذنوبه؛ کسى که خانواده اى از مسلمین را یک شبانه روز پذیرائى کند خداوند گناهانش را مى بخشد».
همچنین پیامبر خدا می فرماید: «أرض القیامة نار ما خلا ظل المؤمن؛ فإن صدقته تظله؛ سرزمین قیامت تماما آتش است، مگر سایه مؤمن، زیرا که صدقه او بر سرش سایه می افکند» و نیز می فرماید: «من أعطى درهما فی سبیل الله کتب الله له سبعمائة حسنة؛ هرکه یک درهم در راه خدا بدهد، خداوند برایش هفتصد ثواب می نویسد» و خطاب به اصحاب خود فرمود: «أیکم مال وارثه أحب إلیه من ماله؟ قالوا: یا رسول الله، ما منا أحد إلا ماله أحب إلیه من مال وارثه. قال: فإن ماله ما قدم، ومال وارثه ما أخر؛ کدام یک از شما مال و ارثش را بیشتر از مال خود دوست دارد؟ اصحاب عرض کردند: اى رسول خدا، هیچ یک از ما نیست مگر این که مال خودش را بیشتر از مال و دارایى و ارثش دوست دارد. حضرت فرمود: مال هرکس همان است که (براى آخرت) پیش میفرستد، و مال و ارثش آن است که پس از خود بر جاى مى گذارد».
امام على (ع) می فرماید: «طوبى لمن أنفق الفضل من ماله وأمسک الفضل من کلامه؛ خوشا به حال کسى که زیادى مال خویش را انفاق کند و جلو زیاده گویى خود را بگیرد». و نیز می فرماید: «إنکم أغبط بما بذلتم من الراغب إلیکم فیما وصله منکم؛ شما از چیزى که بخشیده اید سود بیشترى میبرید تا کسى که آن را به دست آورده است». و در سفارش به فرزند بزرگوارش امام حسن (ع) می فرماید: «إنما لک من دنیاک ما أصلحت به مثواک، فأنفق فی حق ولا تکن خازنا لغیرک؛ در حقیقت بهره تو از دنیایت همان است که با آن آخرتت را بسازى. پس در راه حق خرج کن و خزانه دار دیگران مباش» (نهج البلاغه، نامه 31). پیامبر خدا می فرماید: «ما نقص مال من صدقة قط، فأعطوا ولا تجبنوا؛ هیچ مالى هرگز بر اثر صدقه دادن کم نشد. پس عطا کنید و نترسید».
نقل شده که عایشه گوید: گوسفندى را سر بریدند (و گوشت آن را انفاق کردند). پیامبر فرمود: چیزى مانده است؟ عایشه گفت: به جز سردستش چیزى باقى نمانده است. پیامبر فرمود: به جز سردستش، همه آن باقى مانده است. امام صادق (ع) می فرماید: «أنفق وأیقن بالخلف؛ انفاق کن و به عوض یقین داشته باش». و به مردى که با اشاره به آیه «و آنچه انفاق کنید ...» ادعا کرد که او انفاق میکند، اما عوض و جایگزینى نمی بیند، فرمود: «أفترى الله أخلف وعده؟! [قال:] قلت: لا، قال: فمم؟ قلت: لا أدری، قال: لو أن أحدکم اکتسب المال من حله وأنفقه فی حقه لم ینفق درهما إلا أخلف الله علیه؛ آیا خیال میکنى خداوند خلف وعده میکند؟ (آن مرد گوید:) عرض کردم: نه. فرمود: پس علت چیست؟ (گوید:) گفتم: نمیدانم. حضرت فرمود: اگر فردى از شما مال حلال به دست آورد و به حق انفاق کند، درهمى انفاق نکند، مگر این که خداوند عوض آن را بدهد».
پیامبر خدا می فرماید: «من منع ماله من الأخیار اختیارا صرف الله ماله إلى الأشرار اضطرارا؛ هر که مال خود را به اختیار، از نیکان دریغ کند، خداوند مالش را به اجبار، نصیب بدان گرداند». امام صادق (ع) می فرماید: «ما من عبد یمنع درهما فی حقه إلا أنفق اثنین فی غیر حقه؛ هیچ بنده اى نیست که از خرج کردن یک درهم در راهى که حق آن است دریغ ورزد مگر این که دو درهم به ناحق خرج کند». امام کاظم (ع) می فرماید: «إیاک أن تمنع فی طاعة الله، فتنفق مثلیه فی معصیة الله؛ از خرج کردن در راه طاعت خدا دریغ مکن که (لاجرم) دو چندان آن را در راه معصیت خدا خرج خواهى کرد». در مورد فضیلت انفاق کردن تنگدست، پیامبرخدا می فرماید: «ثلاثة من حقائق الإیمان: الإنفاق من الإقتار، وإنصافک الناس من نفسک، وبذل العلم للمتعلم؛ سه چیز از حقیقت هاى ایمان است: انفاق کردن در حال تنگدستى، انصاف به خرج دادن با مردم و دانش بخشى به جوینده دانش».
در تفسیر مجمع البیان از پیغمبر گرامى اسلام نقل شده که فرمود: «اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسالته حتى یفرغ منها ثم ردوا علیه بوقار و لین اما بذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرون کیف صنیعکم فیما خولکم الله تعالى؛ هنگامى که حاجتمندى از شما چیزى بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزى که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته اى او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته هایی باشد که مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهائى که خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى کنید». در این حدیث پیامبر گوشه هایى از آداب انفاق را روشن ساخته مى فرماید.
امام سجاد (ع) می فرماید: «إن من أخلاق المؤمن الإنفاق على قدر الإقتار؛ از خصلت هاى مؤمن، انفاق کردن به اندازه تنگدستى است». همچنین می فرماید: صدقه و انفاق، آتش غضب پروردگار را خاموش می کند و در روایت دیگری بر صدقه ی پنهانی تأکید فرموده است و نیز می فرماید: آمادگی برای مرگ در پرتو دوری از مال حرام و سخاوتمندی در راه خیر به دست می آید و نیز می فرماید: به مستمندان کمک کنید. هرگز سائل را نرانید و او را بی جواب نگذارید (بحارالانوار، ج 46، ص 74، حدیث 64).