اوصاف آب در قرآن

خداوند در لابه لای آیات کریمه خویش و به دنبال کلمه ماء و آب، گاه صفاتی را مطرح می نماید که شناخت و تأمل در این صفات خالی از فایده نیست، از جمله این کاربردها عبارتند از:

برکت آب
طهارت آب: خداوند در مورد این موضوع می فرماید: «و هو الذی ارسل الریاح بشرا بین یدی رحمته و انزلنا من السماء ماء طهورا؛ او کسی است که بادها را بشارت گرانی پیش از رحمتش فرستاد و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم.» (فرقان/ 48) در این آیه خداوند عالیترین وصف (که همانا طهارت و پاکیزگی می باشد) را به آب نسبت می دهد، همان وصفی که دارندگان آن محبوب و مورد رحمت خداوند وجود هستند: «ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین؛ خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد، و پاکان را (نیز) دوست دارد.» (بقره/ 222) آب نیز طاهر و مطهر است و می تواند نزدیک کننده و عامل تقرب یافتن بندگان به مصدر لایزال الهی باشد.
جریان آب: خداوند می فرماید: «قل أرأیتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یاتیکم بماء معین؛ بگو به من خبر دهید اگر آبهای (سرزمین) شما در زمین فرو رود، چه کسی می تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد؟» (ملک/ 30) در این آیه شریفه خداوند نکته ای جدی و مهم راطرح می کند که مسأله غور الماء و افت منابع آبی کره زمین و به عبارتی کاهش سطح ایستایی منابع آب می باشد. متاسفانه منابع تامین آب در زمین محدود است و قابل تجدید و بازآفرینی نیست. انسان ها نیز به هیچ شکل توانایی تولید آب مورد نیاز خود را ندارند و توان آنها در استحصال آب نیز محدود می باشد. به این جهت است که صاحبنظران، چالش اصلی دهه های آینده بشریت را نزاع و جنگ برای دستیابی و تأمین این ماده حیاتی می دانند و تهدید کننده ترین موضوع همین مسأله کمبود ذخائر و منابع آبی زمین است.
خداوند با بیان آیه شریفه مذکور، این نکته مهم را اشارت نموده و می افزاید که فرو رفتن و کاهش آب ها به فرمان الهی و در اختیار وی است همچنین بهسازی وضع موجود و تجدید و احیای مجدد منابع آن نیز به اراده خداوند متعال است، خداوند در ضمن بیان این حقیقت بسیار مهم، آب را به صفت معین توصیف می نماید. کلمه معین دارای دو احتمال است؛ اول این که احتمال دارد این کلمه از ماده «عین» مشتق شود و در این صورت معین به معنای قابل رؤیت است و «ماء معین» یعنی آبی که به چشم آید و قابل استفاده باشد و احتمال دوم این که معین از ماده «معن» باشد که در این صورت «معن الماء» به معنای جریان آب است، در این صورت «ماء معین» یعنی آب جاری و قابل دسترس که همین سهولت دستیابی به منابع آب زمین در پرتو لطف خداوند متعال به اشکال مختلف و فرایند های متفاوت تنظیم گردیده است.
دانستن این نکته نیز خالی از بهره نیست که با توجه به این آیه مشخص می گردد که آب ها به امر و فرمان الهی و قوانین مشخص فیزیکی و طبیعی خلقت چنان قرار گرفته اند که به لایه های درونی و اعماق زمین فرو نمی روند و همچنین خاصیت مواد تشکیل دهنده و بافت خاک ها و بستر زمین به گونه ای است که مانع فرورفتن و «غور ماء» به اعماق دست نایافتنی زمین می شود. همچنین خداوند در سوره مبارکه رعد می فرماید: «انزل من السماء ماء فسالت اودیة بقدرها فاحتمل السیل زبدا رابیا و مما یوقدون علیه فی النار ابتغاء حلیة او متاع زبد مثله کذلک یضرب الله الحق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض کذلک یضرب الله الامثال؛ خدا از آسمان آبی نازل کرد که در هر رودی به قدر وسعت و ظرفیتش سیل آب جاری شد و بر روی سیل کفی برآمد چنانچه فلزاتی را نیز که برای تحمل و زینت (مانند طلا و نقره) یا برای اثاث و ظروف (مانند آهن و مس) در آتش ذوب کنند مثل آب کفی برآورد، خدا به مثل این (آب و کف و فلزات روی آنها) برای حق و باطل مثل می زند که (باطل چون) آن کف به زودی نابود می شود و اما آن آب و فلز که به خیر و منفعت مردم است مدتی در زمین درنگ می کند؛ خدا مثل ها را برای فهم بدین روشنی بیان می کند.» (رعد/ 17)

فراوانی آب
خداوند در قرآن اشاره می کند: «وان لو استقاموا علی الطریقة لاسقیناهم ماء غدقا؛ و اینکه اگر آنها [جن و انس] در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می کنیم.» (جن/ 16) همان گونه که در بخش قبلی به این آیه اشاره شد، خداوند آب را پاداش و مزد استقامت و پایداری بر صراط حق که بدون شک دشوارتر از آغاز نمودن آن می باشد قرار داده است که:
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها *** که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها
کره آب شامل اقیانوسها، دریاها، یخ های قطبی و یخچالهای کوهستانی، رودخانه ها، آبهای زیرزمینی، بخار هوا و رطوبت خاک و به طور کلی تمام آبهایی است که به صورت مختلف در روی زمین وجود دارند. اقیانوسها و دریاها سطحی برابر 361 میلیون کیلومتر مربع داشته که حدود71% سطح زمین را شامل می شود و عمق متوسطی در حدود 3800 متر داشته و حجم آنها 1370 میلیون کیلومتر مکعب برآورد شده است. به طور متوسط شوری آب 5/3% می باشد. یخ های قطبی دارای 140 میلیون کیلومتر مکعب و یخچالهای 250 هزار کلیومتر مکعب آب می باشند که در صورت ذوب آنها سطح اقیانوسها 64 متر بالا می آید. (هیدرولوژی کاربردی- دکتر محمد مهدوی) به هر حال فراوانی آب نعمتی است در خور پاداش شکیبایان و پارسایان سخت کوش.

گوارایی آب
خداوند می فرماید: «وجعلنا فیها رواسی شامخات و اسقیناکم ماء فراتا؛ و درآن کوههای استوار و بلندی قرار دادیم و آبی گوارا به شما نوشاندیم.» (المرسلات/ 27) از جمله صفات آب در قرآن کلمه فرات است. این واژه در لغت عرب به معنای عذب و شیرینی است، راغب می گوید: «الفرات الماء العذب.» در این آیه ابتدا به کوههای بلند و سر بر افراشته اشاره می شود و در پی آن سیراب نمودن انسان ها با آب خوش و شیرین بیان می شود و این از الطاف بزرگ الهی است که آب باران، چشمه ها، نهرها و قنوات را که از جمله منابع آب شرب می باشند را شیرین و فرات قرار داده است، بر خلاف آب های اقیانوس ها و دریاها که به تعبیر قرآن «ملح اجاج» (فرقان/ 53 و فاطر/ 12) است یعنی شور و نمکین. ذکر کوه ها در کنار آب مطبوع و گوارا اشاره به این نکته است که کوه ها نیز منبع ذخیره نزولات آسمانی و منابع آبی هستند و بین کوه، باران و آب ارتباط تنگاتنگی برقرار است و بنا به تعبیر سعدی:
چو دخلت نیست خرج آهسته تر کن *** که می گویند ملاحان سرودی
اگر باران به کوهستان نبارد *** به سالی دجله گردد خشک رودی
و در پایان این نکته نیز متذکر می شود که در آداب ولادت فرزند در اسلام مستحب است که کام نوزاد را با آب فرات سیراب نمایند که می تواند به معنای نهر فرات یا همین معنایی که بیان شد (یعنی آب شیرین) باشد.

ریزش آب
خداوند می گوید: «و انزلنا من المعصرات ماء ثجاجا؛ و از ابرهای باران زا آبی فراوان نازل کردیم.» (نباء/ 14) صفت دیگری که خداوند برای آب طرح می کند کلمه «ثجاج» است، این واژه از ماده ثج به معنای جریان و ریزش است. ماء ثجاج آبی است که جریان و ریزش زیادی دارد. خداوند فرمود از ابرهای فشرده آب ریزان و جاری فرو فرستادیم، از مجموع صفاتی که در خصوص آب در قرآن طرح شد می توان به برخی خصوصیات آب شرب و کیفیت آن در قرآن پی برد و گویا حضرت احدیت مشخصات و شاخصه های آب مطلوب و مورد نیاز شرب بشر را درقالب و چهارچوب این صفات برای انسان ها توصیف می فرماید؛ آبی که پاکیزه (عاری از آلودگی های میکروبی و شیمیایی)، مفید و مبارک (عاری از آلودگی های فیزیکی و مواد معلق)، در دسترس (سهولت دستیابی و هزینه کمتر استحصال)، خوشگوار (عاری از طعم و بو و مزه)، شیرین (وجود املاح و مواد موجود در آب بر اساس آنچه امروزه بشر تحت عنوان استانداردهای املاح موجود آب وضع نموده است) ریزان و جاری باشد. آبی که بشر بدان نیازمند است و باید مورد بهره برداری قرار گیرد دارای چنین مشخصه هایی می باشد.
صفت غدق برای ماء که در این آیه طرح می شود به معنای کثرت و فزونی می باشد: «الماء الغدق، الماء الکثیر» صفت غدق و کثرت برای آب دو خصوصیت را در پی دارد، اول بیانگر حاجتمندی بسیار بشریت به این پدیده است به همین جهت افزونی و امکان دستیابی به آن از مظاهر الطاف الهی می باشد و در این جا به عنوان پاداش افراد بردبار و اهل استقامت مطرح می شود و از سوی دیگر این صفت بیانگر وجود فراوانی آب در تقسیمات و شکل های مختلف آن در کره زمین است زیرا به حق وجود آب در اشکال مختلف و متنوع از عمده ترین مواهب الهی است، خداوند در این مورد می فرماید: «ونزلنا من السماء ماء مبارکا فانبتنا به جنات و حب الحصید؛ و از آسمان آبی پر برکت نازل کردیم و بوسیله آن باغها و دانه هایی را که درو می کنند رویاندیم.» (ق/ 9) دراین آیه شریفه آب به صفت مبارک توصیف گردیده و خداوند نزولات آسمانی را آب های مبارک نامیده است، کلمه مبارک یعنی برکت یافته و واژه برکت را چنین معنا می کنند: «ثبوت الخیر» به خیر ثابت و پایدار برکت گفته می شود و هر شیء که چنین خصوصیتی دارد مبارک است. به محل ثابت شدن آب نیز برکه می گویند.
خداوند در قرآن گاه به شخصیت هایی که وجودشان محور خیر کثیر و ثابت الهی بر بندگان می باشد، صفت مبارک را نسبت داده است، مانند عیسی بن مریم (ع) «و جعلنی مبارکا این ما کنت؛ و مرا (هر جا که باشم) وجودی پر برکت قرار داده.» (مریم/ 31) یا آنکه به شب عظیم و مهم قدر، شب مبارک گفته است: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة؛ که ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم.» (دخان/ 3) زیرا خیر و تفضل خداوند در این شب، لایزال بر بندگان وی ریزش داشته و سرازیر است. توجه به این معانی و سایر کاربردهای صفت مبارک در مورد آب به ارزش این ماده اعجاب آور خلقت می افزاید و گواه آن است که آب خیر ثابت و پایداری برای بشریت و کره زمین می باشد.