اثرات زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام

گرچه ممکن است مصادیق فطرت و درون خواهی آدمی فراوان باشد، اما در مجموع، از چهار محور اساسی می توان نام برد: خداخواهی، آگاهی طلبی، میل به نیکی ها، میل به زیبایی ها. بنابراین، میل به زیبایی ها از محورهای اساسی نهاد فطرت آدمی است که از رهگذر آن، ده ها مصداق را می توان بیان نمود. از طرفی همان گونه که در بیان عناصر هنر گفته شد زیبایی، یکی از عناصر جداناپذیر آن می باشد، به این معنا که هر اثری که زیبایی ندارد، هیچ گاه اثر هنری تلقی نمی گردد و چون میل به زیبایی، فطری است، میل به هنر و آثار هنری نیز، برای آدمی خواهد بود؛ زیرا اثر هنری از عصر زیبایی جدا ناپذیر است. پذیرش فطری بودن هنر ما را به یک اصل مسلم رهنمون می گردد که هرگز نمی توان مدعی شد ادیان آسمانی و پیام آوران آن با هنر مخالفت کرده اند، چه اساسا دعوت پیامبران در راستای قانون فطرت بوده است. همان گونه که حضرت امیر (ع) در بیان مقاصد پیامبر (ص) فرموده است: «لیستأدوهم میثاق فطرته.... ویثیروا لهم دفائن العقول »؛ تا پیمان فطرت خداوند را باز پردازی کنند و دفینه های خرد را برای آنان (مردم) برافشانند. (نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه اول). بنابراین، برای باز یافتن دیدگاه اسلام به عنوان «جامع و مکمل ادیان آسمانی» در مورد هنر، نمی توان به پیشینه مردود بودن آن باور داشت. افلاطون در جایی می گوید: «روح انسان در عالم مجردات قبل از ورود به دنیای حقیقت زیبایی و حسن مطلق، خیر و نیکی را بدون پرده حجاب دیده است. پس در این دنیا چون حسن ظاهری و نسبی و مجازی را ببیند از آن زیبایی مطلق که سابقا درک نموده یاد می کند، غم هجران به او دست می دهد و هوای عشق او را بر می دارد».
وی در این بیان، به فطرت نظر دارد.

و به گفته سعدی:

پیش از آب و گل در دل من مهر تو بود *** با خود آوردم از آن جانه به خود بربستم

اثرات زیبایی و هنر را این گونه می توان بیان نمود:
رسایی هنر در بیان مقاصد:
هنر با بهره گیری از ذوق و خلاقیت آدمی از چنان لطافت و نرمی ای برخوردار است که با استفاده از آن به راحتی تمام می توان عالی ترین مقاصد را بیان نمود، کاری که اگر هنر به مدد آدمی نیاید، به راستی در پاره ای از مواقع سخت و دشوار می نماید. شعر و هنر، زیباترین قالب برای همه پیام ها نوین و مایه گسترش و نفوذ این پیام ها تا هر سوی خطه دلها و جانهای انسانی است.

شاهد قرآنی:
قرآن برای آن که حقیقت شرک و فرایند آن را در سقوط آدمی در سخت ترین جایگاه ممکن نشان دهد. چنین آورده است: «و من یشرک بالله فکانما خر من السماء فتخطفه الطیر او تهوی به الریح فی مکان سحیق»؛ «هر کس به خداوند شرک ورزد، گویی از آسمان افتاده و پرنده ای او را در ربوده، یا تندباد او را به جایی دور دست در انداخته است». (حج/31).

شاهد شعری:
سعدی حکیم سخنور پارسی با استفاده از شعر و رسایی آن و با بهره گیری از صنعت تشبیه و تمثیل، پیام بلندی را در دو بیت زیر آورده است:

بنی آدم اعضای یکدیگرند *** چو در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار

این شعر سعدی برگرفته از روایت نبوی (ص) است. رسول الله (ص) می فرماید: «مثل المومن فی توادهم و تراحمهم کمثل الجسد اذا اشتکی بعضه تداعی سائره بالحرو الحمی»؛ داستان انسان های با ایمان در مهربانی و مهرورزی به یکدیگر همانند پیکر انسان است که در بیماری و ناراحتی یک عضو سایر اعضاء با شب بیداری و تب با او همدردی می کنند. (بحارالانوار، ج 61، ص 150). در رسایی آن همین بس که زینت بخش سر در سازمان ملل متحد شده است. نکته اساسی دیگری که در رسا بودن اثر هنری نقش دارد، عدم رهیافت استدلال و برهان و پیچیدگی های عقلانی ویژه آثار علمی در آن می باشد. به این خاطر گفته اند که زبان علم و فلسفه، زبان ویژه برخی از مردم است، در حالی که در اثر هنری، فهم آن برای همگان میسر می باشد.

پذیرشمندی بیشتر هنر:
در بین روشهای پذیرفته شده برای رساندن پیام، آن که بیشتر از همه مورد توجه است، استفاده از روش غیرمستقیم است. در متون دینی هم بسیار به این روش توجه شده است؛ آن جا که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) برای بیان خطای پیرمرد، وضو می سازند و او را به قضاوت می خوانند پیداست که اگر روش غیر مستقیم با بهره گیری از اثر هنری همراه باشد، تأثیر آن دو چندان خواهد بود. امام صادق (ع) می فرماید: «کونوا دعاه الناس باعمالکم و لاتکونوا دعاه الناس بالسنتکم (بحارالانوار، ج 5، ص 198)؛ با رفتارتان مردم را (به دین) دعوت کنید نه با زبانهایتان.
قرآن در بیان مقاصد خود، به یادکرد قصص تفکر آمیز و عبرت آموز پرداخته است و می فرماید: «فاقصص القصص لعلهم یتفکرون»؛ «پس داستانها را حکایت کن! شاید که (در آنها) بیندیشند».(اعراف/176) «لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الالباب»؛ «به حقیقت که در داستانهای آنها برای خردمندان، درس عبرتی است». (یوسف/111).
بدیهی است که گزینش قرآن به عنوان معجزه پیامبر (ص) از سوی خداوند به منظور پذیرش پیام الهی از طریق هنر قرآن بوده است. چنان که تاریخی بخوبی گواهی داده است که بخش عظیمی از سهم پذیرش اسلام توسط مشرکان خصوصا در اوائل بعثت بر عهده هنر گفتاری قرآن بوده است. هم اکنون نیز، تهاجم فرهنگی که خطر آن کشورهای اسلامی و غیر اسلامی را مورد تهدید جدی قرار داده عمدتا در مایه های هنری فیلم، سینما و ویدئو و غیره انجام می گیرد. تکیه بر پدیده های هنر در شبیخون فرهنگی بیشتر به این خاطر است که پذیرش پیام، هر چند که ضد اخلاق باشد، از راه هنر آسانتر انجام می پذیرد؛ زیرا تأثیر آن؛ غیرمستقیم است.

هنر، زبان جهانی:
از جمله موانع اساسی بر سر راه انتقال فرهنگ ها تفاوتهای زبانی است که ارتباط با دیگران، بجز از راه فراگیری زبان ممکن نمی باشد. از این رو، مقوله های هنری بیانی نیز، که بر گفتار تکیه دارند، از چنین محدودیتی برخور دارند؛ اما برخی از هنرها چنین نیستند و براحتی قابل انتشار می باشند. هنرهایی که با کلک توانا و انگشتان جادونمای آدمی به ظهور می رسند نظیر نقاشی، مجسمه سازی، کاشی کاری، گرافیک، عکاسی و نیز برخی هنرهای نمایشی همانند سینما تئاتر و هنرهای آمیخته با صنعت بدون کوچکترین محدودیتی قابل انتشار در میان تمام فرهنگ ها و ملت ها می باشند. مسابقات جهانی، جوایز بین الملی، وجود سازمانهای تشویق کننده نسبت به آثار هنری، حکایت از بین الملی بودن زبان هنر دارند. به همین خاطر اگوست کنت با اعتقاد به این که هنر، زبان بین الملی است، اصرار دارد که تمام کودکان باید نقاشی و موسیقی را فرا گیرند.

ماندگاری هنر:
همه آنچه از آنها سخن گفته شد، از جمله عواملی هستند که هنر راه ماندگار می سازند. بسیاری از صاحبان اندیشه، افکار بلند خود را به این منظور در قالب یکی از مقوله های هنر ارائه کرده اند. یکی از دلایلی که پیامبر اسلام (ص) و نیز اهل بیت (ع) به شعر و شاعران درست اندیش، توجه تام داشته، در حوادث مهم از ایشان کمک می خواستند توجه به ویژگی ماندگاری شعر بوده است. در جریان حادثه غدیر، پیامبر (ص) از حسان بن ثابت خواست تا درباره آن، شعر بسراید که شعر وی امروز یکی از دلایل تاریخی غدیر خم در ولایت حضرت علی (ع) است. ترنم سیدالشهداء (ع) به اشعار مختلف در حادثه کربلا نیز، در همین راستا ارزیابی می شود که از جمله، اشعار زیر است که در روز عاشورا به هنگامه نبرد، زمزمه می داشتند:

القتل اولی من رکوب العار *** والعار خیر من دخول النار
ان کان دین محمد لم یستقم *** الا بقتلی فیا سیوف خذینی
انا الحسین بن علی*** امضی علی دین النبی

ترجمه: کشته شدن از ننگ پذیری بهتر است. و ننگ و ذلت از ورود به دوزخ بهتر است.

اگر دین حضرت محمد (ص) جز با کشته شدن من برپا نمی گردد، پس ای شمشیرها مرا در بر گیرید. من، حسین (ع) پسر علی (ع) هستم که بر اساس دین پیامبر (ع) حرکت می کنم. در این شعرها به خوبی بیان شده است که نهضت آن حضرت برای حفظ و بقای دین پیامبر (ص) بوده است، نه برای اهداف دنیوی و.... نکته دیگر این است که شاید ترس حکمرانان ستمگر از شاعران، همواره باعث می شده است که شعر آنان را پاس داشته، مال فراوان بر ایشان بذل نمایند. به عنوان مثال بهترین شاهدی که خسیس بودن سلطان محمود غزنوی را به تصویر کشیده، اشعاری است که در مذمت او سروده شده است:

نبودش ز فضل سخاوت شرف *** نگه داشتی در به سان صدف
خزاین بسی داشت پر از گهر *** ولی زان نشد مفلسی بهره ور

سرعت انتقال پیام به وسیله هنر:
آثار هنری معمولا بسیار سریعتر از هر اثر دیگری در میان مردم جای خود را باز می کنند. البته میزان سرعت و دامنه گسترش ان به میزان برتر آن اثر، بستگی تام دارد. فیلمی که یک فیلمساز غیر مشهور در منطقه گمنام و با امکاناتی اندک ساخته باشد. در صورتی که از ویژگیهای یک اثر برتر هنری برخوردار باشد. به سرعت مرزهای شهر و استان و حتی کشور را در نور دیده، در محافل جهانی سینمایی به نمایش در می آید. به راستی کدام اثر علمی، فلسفی به این سرعت مورد توجه جهانیان قرار می گیرد؟ بی تردید، برگزیدن سلمان رشدی برای نگاشتن کتابی بر ضد اسلام از آن رو، بوده که طراحان صهیونیست بین المللی، قدرت وی را خلق یک اثر هنری ممتاز در قالب رمان دریافته بودند. حمایتهای مالی کلان انجام یافته پس از نگارش نیز، با باورداشت سرعت اثر رمان در میان ملل دنیا انجام گرفته است.