احکام بردگان در قرآن

قرآن کریم مجموعا به ده حکم از احکام بردگان اشاره کرده است:
1– لزوم احسان به بردگان، «و اعبدوا الله ولا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا و بذی القربی والیتامی و المساکین و الجارذی القربی و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبیل و ما ملکت ایمانکم» (نساء/36)؛ «و خداوند را بپرستید و چیزی را برای او شریک نیاورید و به پدر و مادر و به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و همنشین و در راه مانده و برده خود نیکی کنید.»
2– تشویق مؤمنان آزاد به ازدواج با بردگان صالح و مؤمن با اذن مالکشان، «ولا تنکحوا المشرکات حتی یؤمن و لامه مؤمنه خیرما من مشرکه ولو اعحبتکم ولا تنکحوا المشرکین حتی یؤمنوا و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم» (بقره/221)؛ «و زنان مشرک را به همسری خود در نیاورید، مگر آنکه ایمان آورند و کنیزی مؤمن بهتر است از زن آزاد مشرک، هر چند شما را از او خوش آید و زنان مسلمان را به همسری مشرکان درنیاورید، مگر آنکه ایمان آورند و برده ای مؤمن بهتر از مرد آزاد مشرک است، هر چند شما را از او خوش آید.». «و من لم یستطع منکم طولا ان ینکح المحصنات المؤمنات فمن ما ملکت ایمانکم من فتیاتکم المؤمنات و الله اعلم بایمانکم بعضکم من بعض فانکحو هن باذن اهلهن و آتوهن اجورهن بالمعروف محصنات غیرمسافحات و لا متخذات اخدان» (نساء/25) «و هر کس از شما که توانایی مالی نداشته باشد که با زنان آزاد مؤمن ازدواج کند بهتر است با ملک یمین هایتان از کنیزان مؤمن ازدواج کند و خداوند به ایمان شما داناتر است. همه از یکدیگرید، پس با اجازه سرپرستشان با آنان ازدواج کنید و مهرهایشان را به وجه پسندیده به ایشان بدهید در حالی که پاکدامنان غیر پلیدکار باشند و دوست گیران نهانی نباشند». قرآن کریم به طور کلی به ازدواج جوانان و افراد بی همسر اعم از آزاد و برده تشویق فراوان کرده است: وانکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم و امائکم ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله و الله واسع علیم (نور/32)؛ «و بی همسران خویش و بردگان و کنیزان صالح خود را به همسری دیگران دهید و اگر تهیدست باشند، خداوند از بخشش خویش آنان را توانگر می گرداند و خداوند گشایشگر داناست».
3– نهی از وا داشتن کنیزان به فحشا، «و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء ان اردن تحصنا لتبتغوا عرض الحیوه الدنیا و من یکرههن فان الله من بعد اکراههن غفور رحیم» (نور/33)؛ «و کنیزانتان را (به ویژه) اگر عزم پاکدامنی دارند، به فحشا وادار نکنید که مال دنیا به دست آورید و هر کس ایشان را اجبار کند، بداند که خداوند با توجه به اکراهشان، آمرزگار مهربان است.»
4– مجازات فحشا در کنیز نصف حره است، «فاذا احصن فان اتین بفاحشه فعلیهن نصف ما علی المحصنات من العذاب» (نساء/25)؛ «آنگاه چون کنیزان ازدواج کردند، اگر مرتکب ناشایست زنا شدند، مجازات آنان به اندازه نصف مجازاتی است که بر زنان آزاد مقرر است.»
5– در قصاص تساوی در حریت و رقیت لازم است، «یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلی الحر بالحر و العبد بالعبد» (بقره/178)؛ «ای مؤمنان بر شما در مورد کشتگان قصاص مقرر گردیده است که آزاد در مقابل آزاد و برده در مقابل برده (قصاص شود)». پس آزاد به واسطه قتل برده قابل قصاص نیست.
6– کنیزان زنان مسلمان نسبت به ایشان محرم محسوب می شوند و لازم نیست زنان مسلمان در برابر کنیزانشان حجاب شرعی را رعایت کنند. «وقل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن ویحفظن فروجهن ولا یبدین زینتهن إلا ما ظهر منها ۖ ولیضربن بخمرهن علىٰ جیوبهن ۖ ولا یبدین زینتهن إلا لبعولتهن أو آبائهن أو آباء بعولتهن أو أبنائهن أو أبناء بعولتهن أو إخوانهن أو بنی إخوانهن أو بنی أخواتهن أو نسائهن أو ما ملکت أیمانهن أو التابعین غیر أولی الإربة من الرجال أو الطفل الذین لم یظهروا علىٰ عورات النساء ۖ ولا یضربن بأرجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن ۚ وتوبوا إلى الله جمیعا أیه المؤمنون لعلکم تفلحون» (نور/31)، «به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را (از هر نامحرمی) فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعا از آن پیداست و باید روسری خود را بر سینه خویش (فرو) اندازند و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان (همکیش) خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که (از زن) بی نیازند یا کودکانی که بر عورت های زنان وقوف حاصل نکرده اند آشکار نکنند و پاهای خود را (به گونه ای به زمین) نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد ای مؤمنان همگی (از مرد و زن) به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید». ضمنا مخاطب حجاب شرعی نیز ظاهرا زنان مؤمنه آزاد هستند. (احزاب/59)
7– لازم است کنیزان برای ورود به خوابگاه مالکان متأهلشان در سه وقت خاص استیذان کنند. (نور/58)
8– استمتاع جنسی از کنیزان همانند همسران برای مالک مجاز است، «فان خفتم الاتعدلوا فواحده اوماملکت ایمانکم» (نساء/3)؛ «و اگر می ترسید که مبادا با چهار زن عادلانه رفتار نکنید، فقط به یک تن یا کنیز اکتفا کنید». «و الذینهم لفروجهم حافظون الاعلی ازواجهم اوما ملکت ایمانکم فانهم غیرملومین فمن ابتغی وراء ذلک فاولئک هم العادون». «مؤمنون/7 – 5، معارج/31 – 29»، «(مؤمنان) کسانی هستند که پاکدامنی می ورزند مگر در مورد زنانشان یا کنیزانشان که در این صورت نکوهیده نیستند، پس هر کس که از این فراتر رود، اینانند که تجاوز کارند».
9– جواز استمتاع مالک از کنیز شوهر دارش بعد از استبراء. «و المحصنات من النساء الاماملکت ایمانکم» (نساء/24)؛ «استمتاع از زنان شوهردار بر شما حرام است مگر کنیزتان». در این آیه و آیه ما قبل آن چهارده صنف از زنان که ارتباط جنسی با آنان مطلقا (چه از طریق ازدواج و چه به عنوان ملک یمین)، ممنوع است معرفی شده اند. چهاردهمین صنف، زنان شوهردار هستند. «و علی هذا یکون قوله الاما ملکت ایمانکم رفعا لحکم المنع من محصنات الاماء علی ماورد فی السنه ان لمولی الامه المزوجه ان یحول بین مملوکته و زوجها ثم ینالها عن استبراء ثم یردها الی زوجها» به نظر می رسد اوج مالکیت و حضیض مملوکیت در این آیه قابل رؤیت باشد.
10– عدم مالکیت برده. قرآن کریم در ضمن مثال به عدم مالکیت برده اشاره کرده است: «ضرب الله مثلا عبدا مملوکا لایقدر علی شیء و من رزقناه منا رزقا حسنا فهو ینفق منه سرا و جهرا هل یستوون الحمدلله بل اکثر هم لایعلمون» (نحل/75)؛ «خداوند مثلی می زند بین برده ای مملوک که قدرت بر هیچ کاری ندارد و بین کسی که از سوی خویش به او روزی نیکویی بخشیده ایم و او از همان پنهان و آشکار می بخشد، آیا این دو برابرند؟ سپاس خداوند را، آری بیشترین شان درنمی یابند».
ملاحظه دقیق احکام دهگانه بردگان در قرآن ما را به دو نکته راهنمایی می کند:
اول: استفاده مالک از ابعاد مختلف برده مطلق نیست و محدود به ضوابط شرعی است.
دوم: محدوده شرعی استفاده مالک از ابعاد مختلف برده بسیار گسترده است.