نواب خاص و نواب عام امام مهدی علیه السلام

در هیچ یک از دو غیبت، صغری‏ و کبری، پیوند امام دوازدهم حضرت‏ حجة ابن‏ الحسن‏ المهدی (ع) با مردم، به طور کلی، گسسته نبوده است؛ زیرا در هر دو غیبت، امر «نیابت‏» وجود داشته و دارد و از طریق‏ نایبان، ارتباط امام با مردم برقرار بوده است. همان طوری که گفتیم، غیبت‏ امام دوازدهم (ع) به دو مرحله‏ تقسیم گشت و به تبع آن، نیابت نیز همین گونه است؛ یعنی، دارای دو مرحله است و دو گونه: نیابت‏ خاصه، در غیبت صغری، و نیابت عامه، در غیبت کبری.

نیابت‏ خاصه و نیابت عامه
نیابت‏ خاصه، آن است که امام‏ اشخاص معین و مشخصی را نایب‏ خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند، همان طوری که امام‏ حسن عسکری (ع) این کار را انجام ‏داد و فرمود: «العمری وابنه ثقتان، فماادیا الیک عنی فعنی یؤدیان و ما قالا لک‏فعنی‏ یقولان‏؛ عمری (عثمان بن سعید) و پسرش (محمدبن عثمان) مورد اعتماد هستند، هرچه آنها به تو برسانند از من می رسانند و آنچه به تو بگویند از جانب من می‏ گویند». و در جای دیگر فرمود: «و اشهدوا علی ان عثمان بن‏ سعید العمری وکیلی و ان ابنه‏ محمدا وکیل ابنی مهدیکم‏؛ گواه و شاهد باشید که عثمان بن‏ سعید عمری (نایب اول) وکیل من است و فرزندش محمد بن عثمان (نایب دوم) وکیل‏ فرزند من، مهدی شما است.» حضرت‏ حجة ‏بن‏ الحسن ‏المهدی ‏(ع)‏ نایبان بعد از عثمان بن سعید (نایب ‏اول) را به وسیله نایب قبلش معین‏ می‏کرد و به مردم معرفی می‏ نمود.
نیابت عامه، آن است که امام (ع)‏ ضابطه ‏ای کلی و صفات و مشخصاتی را معرفی و بیان می‏کند، در هر عصری آن صفات و ویژگیهای معین در هر فردی از افراد وجود داشته باشد، نایب عام امام (ع) شناخته می‏شود. همان‏طوری ‏که در احادیث این ضابطه کلی بیان‏ شده است. امام زمان (ع) در توقیع اسحاق‏ بن یعقوب که به دست‏ محمد بن‏ عثمان (نایب دوم) صادر گشت، فرمود: «و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی‏ علیکم و انا حجة‏الله‏؛ و اما رویدادها و پیشامدهایی که در آینده روی خواهد داد، درباره آنها به ‏راویان حدیث ما رجوع کنید; زیرا که آنها حجت من‏ بر شمایند و من‏ حجت‏ خدا می‏ باشم.»
و  امام صادق (ع) فرمود: «و اما من کان من‏ الفقهاء صائن النفسه حافظا لدینه مخالفا لهواه‏ مطیعا لامر مولاه فللعوام ان‏یقلدوه‏؛ هر کس از فقها نفس خود را از معاصی ‏و محرمات نگهداری کند و دین خود را حفظ نماید و مخالف هوای خود و مطیع مولای‏ خود باشد، پس عوام (کسی که فقیه نیست‏ و قدرت استنباط ندارد) باید از آن تقلید بکنند». بنابراین، کسانی که در دوره ‏غیبت صغری، نیابت داشتند و با اسم و مشخصات معرفی‏ شده ‏بودند، «نایب خاص‏» نامیده شده و نایبان‏ خاص امام زمان (ع) را نواب خاص‏ «نواب اربعه‏» می‏گویند. و کسانی که ‏از آغاز غیبت کبری نیابت داشته ‏اند و بر طبق ضابطه معین شده از طرف‏ ائمه معصومین علیهم السلام به نیابت‏ رسیده ‏اند، «نواب عام‏» نامیده ‏می‏شوند.