کتاب احیاء العلوم الدین

کتاب احیاء علوم الدین مشهور به "احیاء العلوم" یکی از بزرگترین کتابهای دینی و اخلاقی و عرفانی و مواعظ که همیشه در عالم اسلام، اهمیت داشته و مورد توجه علمای شیعه و سنی مذهب بوده است و مهم ترین و جامع ترین و معروفترین کتاب "ابوحامد محمد غزالی".

نویسنده کتاب:
نویسنده این کتاب، ابوحامد محمدبن محمد غزالی، در سال 450 هـ ق برابر با 1058 میلادی در طوس به دنیا آمد، در کودکی یتیم شد و خیلی زود بطور جدی مشغول یادگیری علم و علوم مختلف شد. مدتی در طوس و بعد نزد "ابونصر اسماعیلی" در جرجان، علم آموخت ولی بعد زیر نظر معلمان مختلفی که برجسته ترین آنها "امام الحرمین جوینی" بود تا سال 478 هـ ق، درسش را ادامه داد. او که بتدریج یک حکیم الهی و فقیه، متفکر با دیدی وسیع و قدرتمند شده بود، مدتها به عنوان رئیس مدرسه نظامیه خدمت کرد و تدریس کلام اشعری و فقه شافعی می کرد. غزالی مدت یازده سال، دیگر به تفکر و در تنهایی و خلوت نشست و به صورت تجربه عمیق شخصی، روش زندگی صوفیانه را برای خودش انتخاب کرد. این دوران، دوران فعالیت و خلاقی او بود، بطوری که از 404 کتابی که منسوب به اوست، تعداد زیادی را در این دوران نوشت. مدتی بعد به ترغیب دیگران به زندگی علمی برگشت و زمانی هم در مدرسه نظامیه نیشابور، تدریس می کرد. بعد به طوس و خانقاه برگشت و به تعلیم و هدایت شاگردان در زمینه زندگی صوفیانه پرداخت. او در سال 505 هـ ق، در سن 55 سالگی در همانجا از دنیا رفت!

کارنامه کتاب:
این کتاب را که غزالی در دوران کناره گیری از تدریس در مدرسه نظامیه، و بعد از بروز دگرگونی های روحی و شوریدگی های فکری و بر اثر انتخاب راه مجاهده و ترک مجادله، در ایام سفر و اقامت چند ساله اش به شام و قدس و حجاز نوشت و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانه خود را در آن به یادگار گذاشت، در واقع کارنامه بزرگ غزالی در دوران عزلت و تنهایی اش می باشد. کتابی است بزرگ در حدود 1600 صفحه رحلی، طبق طرحی جامع در چهار فصل اساسی که هر کدام به ده بخش، یعنی ده کتاب تقسیم شده است.

موضوع و عناوین:
1- ربع عبادات: این فصل در رابطه با پرستش و نماز، اسرار الزکوة، روزه، حج، آداب تلاوة قرآن، اذکار و دعوات و کتاب ترتیب الاوراد می باشد.
2- ربع عادات: در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی از قبیل: آداب خوردن، کسب و کار، حلال و حرام، نکاح، آداب برادری و اخوت، عزلت، سفر، امربه معروف و نهی از منکر، آداب السماع والوجد، معیشت و اخلاق النبوه.
3- ربع مهلکات: کتاب شرح عجائب قلب، ریاضت نفس، شهوت ها، آفات زبان، در مذمت غضب و حقد و حسد، مذمت دنیا، مذمت بخل و حب مال، مذمت جاه و ریاء، مذمت کبر و عجب و غرور.
4- ربع منجیات: (آنچه که رستگاری است). کتاب توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب الفکر، کتاب ذکر الموت و مابعده.
در واقع، غزالی در این کتاب، اول علوم را به واجب عینی و واجب کفایی، بعد واجب کفایی را به شرعی و غیرشرعی، بعد غیرشرعی ها را به محمود و مذموم و مباح تقسیم می کند، سپس علوم شرعی پسندیده را در بخش اصول (کتاب، سنت، اجماع امت، آثار صحابه) و مقدمات (لغت و نحو و ...) و متممات (علم اصول، علم رجال و ...) جا می دهد و در بخش فروع به دو قسمت، آنچه که در این جهان به کار می آید و آن علم فقه است و کتب فقهی شامل آنست، و فقها (علمای دنیا) به آن می پردازند و آنچه به آخرت مربوط می شود. چون غزالی متوجه بود که این کتاب برای خواننده معمولی بسیار حجیم است، لذا در کتاب "الاربعین" با چهل بخش، خلاصه ای از آن را نوشت که مثل چهل بخش کتاب "احیاء" است ولی از لحاظ تقدم و تأخر با آن نمی خواند.

احیاء العلوم و واکنش دیگران:
این کتاب در زمان حیات مؤلف به سرزمین مغرب رفت. انتشار وسیع این کتاب در شهرها و ممالک اسلامی، خیلی زود واکنش هایی را به دنیال داشت. عده ای به او طعنه ها زدند، فقها او را به فروختن فقه به تصوف و به اقوال یونانیان متهم کردند. ابن عربی، مازری، طرطوشی، قاضی عیاض، ابن منتیر (از مالکیان)، ابن صلاح، یوسف دمشقی، برهان الدین بقاعی (شافعی)، بدرالدین زرکشی، ابن جوزی، ابن تیمیه، ابن قیم (از حنبلیان)، همه از مخالفان او بودند. از آنطرف در کنار این دشمنی ها و طعنه ها، احیاء العلوم طرفداران بسیار زیادی داشت و بصورت مرجعی غنی و اصیل در اخلاق و تصوف علمی درآمد. بطوری که بعضی افراد خط ابیات آن را بر برهانیات بوعلی سینا ترجیح می دادند. (به نقل از کشکول شیخ بهائی) و بعضی می گفتند که اگر همه کتب اسلامی از بین برود و فقط این کتاب باقی باشد، جای همه آنها را پر می کند. بعضی هم در اطراف آن، کرامت ها و واقعه های غیبی و قدسی را بروز دادند، مثل اینکه: چون "قاضی عیاض" فتوا به سوزاندن این کتاب داد، مورد نفرین غزالی قرار گرفت و مرد.

تلخیص و تهذیب کنندگان کتاب:
1- بهترین و اولین تلخیص از این کتاب، توسط خود نویسنده "غزالی" در نسخه فارسی، تحت عنوان "کیمیای سعادت" نوشته شد که از مهمترین کتب اخلاقی و ادبی زبان فارسی است و چون نسخه اصلی و کامل "احیاء العلوم" موجود نیست. متن کیمیای سعادت در مقام مقایسه، متنی کامل و موثق از تعالیم غزالی است.
2- لباب الاحیاء، از برادرش احمد غزالی.
3- منهاج القاصدین، از "ابن الجوزی".
4- عین العلم از محمدبن عثمان بلخی 1856.

بعضی افراد هم مانند محمد زبیدی معروف به سیدمرتضی در 1201 هـ ق بر این کتاب شرح نوشته اند. ولی در میان همه تلخیص ها و شرح ها و ترجمه های نگاشته شده بر کتاب احیاء، "المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء" نوشته ملامحسن فیض کاشانی، چاپ تهران 1340 هجری شمسی است که موقعیت ممتاز و والایی دارد. مرحوم فیض که خودش محدث و مؤلف زبردست و عالم اخلاقی بود، قدر کتاب احیاء العلوم را خوب فهمید و به همین دلیل به آن اهمیت داد.

توجه:
الف: کتب اخلاقی "جامع السعادات" از ملامهدی نراقی و "معراج السعادة" از ملااحمد نراقی به طور واضح، متأثر از احیاء العلوم است و مطالب بسیاری را از این کتاب آورده اند.
ب: سعدی شاعر بزرگ، در گلستان و بوستان خود، از افکار غزالی و خصوصا "احیاء العلوم" بسیار بهره گرفته است، آنجا که می گوید: «در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب»، و نیز مولوی در مثنوی اش، تأثیر زیادی پذیرفته است. به غیر از این کتب مشهور، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم احیاء العلوم را در بسیاری از کتابهای بزرگ و کوچک در طول تاریخ فرهنگ اسلامی می توان دید.