کتاب جامع الاسرار

کتابی در عرفان و به زبان عربی. نویسنده، سید رکن الدین حیدر حسینی آملی، عارف و مفسر شیعه در قرن هشتم هجری است. این کتاب، جامع اسرار انبیا و اولیاء، به حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن «تبین توحید» می باشد. نویسنده کوشیده تا نشان دهد حقیقت تشیع و تصوف، یکی است. به گفته نویسنده کتاب، بهره برداری از این کتاب، منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوص اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل، محقق می شود. انگیزه مؤلف، پاسخ (به درخواست گروهی از برادران دینی و صالح و سالک خود، مبنی بر اینکه کتاب جامعی بر اسرار انبیا و اولیاء و اسرار توحید و اقسام آن و حقایق و رموز توحید را بنویسد و براساس قاعده موحدان و محققان اهل الله و صوفیان و موافق با اصول و قواعد مذهب شیعه دوازده امامی، اصول و فروع و شبهات و مغالطه های آن اسرار را، بررسی نماید، بطوریکه تنازع «صوفیه و شیعه» از بین برود و در رفع اختلاف آنها، به کتاب دیگری نیاز نباشد) بوده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
بهاء الدین سید حیدر بن علی بن حیدر (عبیدی حسینی آملی) معروف به "صوفی" مفسر و عارف مشهور شیعه در قرن هشتم هجری قمری است. فقیه و عالم جلیل القدر و از نوادگان علویان مازندران که خاندانش در آنجا به تشیع، مشهور بودند، از همان کودکی به کسب علم و معرفت پرداخت و بعد از زادگاهش آمل برای بهره مندی بیشتر از علم و دانش، به استرآباد، خراسان و اصفهان رفت، در برگشت از سفر نزد "فخرالدین حسن بن کیخسرو" آخرین پادشاه "آل باوند" رفت و از ندیمان مخصوص او شد و بعد از مدتی در سالهای 734 تا 761 ق به دربار شاه غازی رفت و مدتها در نزد او و برادران شاه بود و جایگاه و موقعیت بلندی پیدا کرد و مال زیادی اندوخت. او در همین ایام، تحولی بزرگ در درونش پیدا شد و به دنبال حقیقت جویی افتاد، ثروت و زندگی و خانواده اش را گذاشت و به قصد زیارت بارگاه پیغمبر اکرم و ائمه اطهار، از وطنش بیرون آمد، مدتی در اصفهان ماند و بعد با مشایخ صوفیه به حج رفت و در برگشت، به شهرهای نجف، کربلا، بغداد و حله نزد اساتیدی چون نصیرالدین علی بن محمد کاشانی (از فقها و متکلمان شیعه) و فخر المحققین محمد بن حسن حلی کسب علم کرد و سال 761 هـ ق از فخرالمحققین اجازه گرفت. از سالهای آخر عمر او، اطلاعی در دست نیست. این سید بزرگوار، مدت 20 سال که فقیه و متکلم متعصب بود با این انقلاب درونی اش، تعصب را کنار گذاشت و به تسامح گرایید و عرفان و تشیع را در هم آمیخت. ائمه شیعه را عارف و آنها را صاحب معرفت کشفی می داند. او تألیفات متعدد سودمندی دارد که این کتاب مهمترین اثر اوست که در دوران کهولت و در نجف اشرف، تألیف آن تمام شد.

نام های کتاب:
این اثر، جامع الانوار، مجمع الاسرار، منبع الانوار، و همین جامع الاسرار و منبع الانوار، نامیده شده است.

ساختار اجمالی کتاب:
کتاب جامع الاسرار، شامل 3 اصل و هر اصل، شامل 4 قاعده است. اصل اول: در باب توحید و اقسام آن (که بزرگترین اصل است). 4 قاعده آن عبارتست از: 1- بیان فضیلت توحید 2- تعریف توحید 3- تقسیم توحید 4- چگونگی توحید
اصل دوم: تحلیل حقیقت توحید (با تکیه به آیات قرآن و احادیث پیامبر و روایات ولایی و سخنان مشایخ). 4 قاعده آن عبارتست از: 1- کلام الله 2- کلام انبیا 3- کلام اولیاء الله 4- گفتار مشایخ عرفان.
اصل سوم: در باب توابع و لواحق اسرار شریعت های الهی. تمام قواعد این اصل سوم، بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعه است. قاعده 1: بیان شریعت، طریقت، حقیقت. قاعده 2: اسرار نبوت، رسالت و ولایت که خود، مشتمل بر 2 بحث است. قاعده 3: بحث وحی و الهام و کشف، تفاوت علوم کسبی و علوم ارثی و کیفیت تحصیل علوم رسمی و علوم حقیقی. قاعده 4: در بیان اسلام و ایمان و یقین. مؤلف در موارد متعددی در این کتاب، آراء دیگران را بدون تصرف، نقل و سپس آنرا نقد و بررسی کرده است.

ویژگی کتاب:
از ویژگی های این کتاب، تنوع در روش است به اینصورت که مؤلف از دلایل آیات و روایات و دلایل عقلی، مواهب شهودی و مکاشفات خودش و مکاشفات مشایخ دیگر، صحبت کرده و گاهی در اثبات مسائلی مانند عصمت امامان، از مباحث "کلامی" استفاده کرده است. بعضی از ابتکارات مؤلف (سید حیدر) در کتاب، ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث، ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی، طرح مسائل عرفانی در فضا و چارچوب کاملا شیعی و به عبارتی، تأکید بر ارائه وجه عرفانی شیعه است. او بر تثلیث عالم (بصورت اعم) تأکید کرده و سعی در ارائه تثلیثی مطالب عرفانی دارد. اساسی ترین بحث کتاب اینکه «شیعیان حقیقی صوفیان اند و صوفیان حقیقی، شیعیان هستند».

جامع الاسرار از دیدگاه صاحبنظران:
حکما و عرفای بزرگی مانند "شیخ بهائی" و "قطب الدین نیریزی" (متوفی 1173) با این کتاب آشنا بودند و مؤلف آن را سید جلیل القدر و عارف معتقد به وحدت وجود گفته اند.

چاپ و نشر کتاب:
از جامع الاسرار، نسخه های خطی متعددی از زمان های گوناگون در دست است و این نشان می دهد که کتاب، نزد اندیشمندان و محققان، شناخته شده بوده است. این کتاب به تصحیح "عثمان اسماعیل یحیی" و "هانری کربن" و با مقدمه ای از هر کدام از اینها، به انضمام کتاب شناسی آثار سید حیدر آملی که "عثمان یحیی" تنظیم کرده، سال 1347 شمسی چاپ و سال 1368 ش تجدید چاپ شد.