کتاب نهایة الحکمه

کتاب نهایة الحکمه کتابی فلسفی و به زبان عربی، از تألیفات مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی است. علامه فقید کتاب بدایة الحکمه را به عنوان اولین متن درسی برای جویندگان حکمت الهی تألیف نمودند و نهایة الحکمه را برای کسانی که به خوبی بدایة را فرا گرفته و با مسایل فلسفی اسلامی آشنایی حاصل کرده اند، نگاشته اند. در واقع اگر بدایه برای مرحله ابتدایی فلسفه است، نهایه برای مرحله پایانی آن تنظیم گردیده و در اکثر مراحل نهایة الحکمه مباحث مفصل تر از آنچه در بدایة الحکمه است، بررسی گردیده اند. یعنی اقوال و آراء بیشتری مطرح گردیده و درباره برخی مسایل عمیق تر مطالب ذکر شده اند و به اشکالات نیز پاسخ های دقیق تری داده شده است. دشواری فهم مطالب نهایة الحکمه مربوط به همین موارد است یعنی سطح مسایل مورد بحث نهایه بالاتر از سطح بدایه است، والا در اغلب موارد عبارات نهایه گویاتر است به طوری که می توان از آن برای تبیین عبارات بدایه استفاده کرد. کتاب نهایة الحکمه به منظور تدریس فلسفه در حوزه های علمی نگارش یافته و هم اکنون این کتاب بسان بدایة الحکمه به عنوان متن درسی فلسفه معروف می باشد و نسبت به سایر متون فلسفی از مزایایی برخوردار است. کتاب نهایة الحکمه 5 سال پس از بدایة الحکمه در سال 1395 هـ ق تألیف گردیده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
سید محمدحسین طباطبایی تبریزی در سال 1321 هجری قمری (1281 شمسی) متولد شد. یکسال قبل از فوت پدرش به مدرسه رفت، اما پس از پایان کلاس هفتم مصلحت دیده می شود که در خانه درس بخواند، به این دلیل او و برادرشان تحت تعلیم ادیب لایقی به نام شیخ محمدعلی سرائی قرار می گیرند و ادبیات عرب می آموزند و زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی می پردازند. مرحوم علامه در 1303 در سن 21 سالگی با صبیه مرحوم حاج میرزا مهدی آقا طباطبایی مهدوی که از خویشان پدر بود، ازدواج کرد. استاد علامه در 1304 که دروس حوزه تبریز را به پایان رساند، به همراه همسر و برادر و پسرشان که تازه به دنیا آمده بود، عازم نجف اشرف شدند. آشنایی با حاجی میرزا علی آقای قاضی رضوان الله علیه در مرحوم استاد علامه چنان تأثیری گذاشت که مدت 11 سال اقامت در نجف علاوه بر فقه و اصول و ریاضیات و فلسفه و رجال و تفسیر، در عرفان عملی در محضر این استاد عالیقدر حضور یافته و در سیر و سلوک و تزکیه نفس توشه های فراوانی بردند. مرحوم محمدحسین طباطبایی در اواخر زندگی در نجف روزگار را به سختی گذراندند، به طوری که در سال 1314 در اثر اختلال وضع معاش عازم ایران شدند و در روستای شادآباد تبریز سکنی گزیدند. ایشان به منظور کسب علم عازم قم شدند و برای همیشه با شهر تبریز وداع کردند. در سال 1325 وارد قم شدند و بدین ترتیب زندگی پربار علمی مرحوم علامه از همین جا آغاز شد و مدت 35 سال در این شهر زندگی کردند و بیشترین خدمت را به اسلام و حوزه های علمیه کردند. وی درس فلسفه را با سبک و روشی نوین آغاز کرد. زندگی این عالم ربانی که یکی از مفاخر بزرگ اسلام و محققی کم نظیر است، در ساعت 9 صبح روز 24 آبان 1360 در شهر قم به پایان رسید و دعوت حق را لبیک گفت. آثاری که علامه طباطبایی در تبریز تهیه کردند: 1. رساله در اسماء و صفات 2. رساله در افعال 3. رساله در وسایط میان خدا و انسان 4. رساله قبل الدنیا 5. رساله من الدنیا 6. رساله بعد الدنیا 7. رساله در ولایت 8. رساله در نبوت 9. کتاب سلسله انساب طباطباییان آذربایجان.
مختصری از خدمات استاد در شهر قم: 1- پی ریزی شیوه نوین از تفسیر که کاملا بدیع و ابتکاری است. 2- اشاعه تفکر فلسفی و تعقلی 3- کوشش در تفهیم مسائل فلسفی و ملموس ساختن بسیاری از مسائل پیچیده 4- کوشش و نشر آثار اهل بیت 5- جمع میان مفاهیم قرآنی با آنچه که در اخبار خاندان رسالت وارد شده است. 6- اشاعه فکر شیعی در خارج از جهان اسلام 7- تربیت و پرورش شخصیت های علمی و فکری 8- تألیفات گرانبها اعم از چاپ شده و چاپ نشده 9- و...

ویژگی های کتاب
1- اکتفا نمودن به اسلوب برهانی و پرهیز از به کاربردن مطالب شعری و ذوقی که برای یک متن فلسفی بسیار ضروری است.
2- رعایت نظم منطقی در چینش مراحل و فصول به گونه ای که از مطالب پیشین، مطالب پسین را می توان استنتاج کرد.
3- اهتمام به مسائل مهمتر و کلیدی و اجتناب از مباحث غیرلازم مانند طبیعیات.
4- اجتناب از خلط میان علوم اعتباری با علوم حقیقی و اجتناب از بهره گیری از روش تجربه و حس در فلسفه نظری.

نظرات دیگران
بدایة و نهایة با ارائه مسیری مستقیم و هموار نمودن پستی ها و بلندی ها، طریقی بدیع و راهی رفتنی در برابر پویندگان حکمت متعالیه و فلسفه اسلامی گشوده است. راهی که با بهره گیری از نور برهان، مصباح ذخایر فراوان عقلی و مشکوة میراث علمی گذشتگان، افق درخشان حکمت نظری را نمایانده است تا ابواب حقیقت را با مفتاح عقل بگشاید.

ساختار و تقسیم بندی کتاب
این کتاب توسط جامعه مدرسین و ناشرین دیگر، بارها در قم و اصفهان و تهران به چاپ رسیده و همچنین توسط علی شیروانی و مصباح یزدی و علی اوجبی ترجمه شده است. نهایة الحکمه دارای 5 مرحله و 24 فصل است که عبارتند از:
مرحله اول: 5 فصل، فی احکام الوجود الکلیة.
مرحله دوم: 3 فصل، فی الوجود المستقل والرابط.
مرحله سوم: 1 فصل، فی انقسام الوجود الی ذهنی و خارجی.
مرحله چهارم: 8 فصل، فی مواد القضایا.
مرحله پنجم: 7 فصل، فی الماهیة و الحکامها.