کتاب تجرید الاعتقاد یا تجرید الکلام

کتابی در علم کلام و به زبان عربی است که بسیار ارزشمند و محکم و در عین حال در متون، مختصر می باشد. نویسنده آن خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند بزرگ و فیلسوف ایرانی شیعه که در قرن نهم زندگی می کرد. او این کتاب را برخوردار از بهترین اسلوب و مشتمل بر دیدگاهها و اعتقاداتی که با دلیل برایش ثابت شده، معرفی می کند.

معرفی اجمالی نویسنده:
نصیر طوسی، محمدبن محمد! لقبش نصیرالدین و به خواجه نصیرالدین طوسی مشهور است. سال 595 یا 597 هـ ق، به قولی در طوس و به قولی در جهرود از توابع استان قم در ایران بدنیا آمد. پدرش محمدبن حسن از علمای آن زمان که خودش استاد خواجه نصیر در علوم نقلی بود. خواجه نصیرالدین از بزرگترین ریاضیدانان و منجمین اسلامی و از علمای نادر در عالم اسلام و بلکه تمام مشرق زمین می باشد. خدماتی که به ایران و اسلام کرده، زبانزد خاص و عام است؛ از جمله اینکه در سالهای جوانی به امر ناصرالدین عبدالرحمان، حکمران اسماعیلی قهستان به "الموت" (قزوین) رفت، سال 654، وقتی که "الموت" به دست مغولان افتاد، خواجه قیام کرد و به خدمت هلاکوخان مغول در آمد و وزیر او شد و با همین تدبیر، مغول خونخوار را تحت نفوذ خود آورد و با همراهی هلاکوخان به شهر بغداد رفت و خلافت عباسی را برچید. در بغداد به اصلاح و ارشاد مردم پرداخت و با همت زیاد در راه مذهب شیعه، تلاش بسیاری نمود.
خواجه، رصدخانه مراغه را در مراغه که آن زمان پایتخت مغول بود، تأسیس کرد و تمام صناعت خود را در اصول نجوم و هیئت بکار برد. خودش 16 سال فقط بعد از تأسیس آن زنده بود و کم کم آنجا به متروکه ای تبدیل شد و امروزه به «کوه رصد» معروف است. شهرت جاوید او به علت تحقیقاتی است که در مثلثات کرده و وی در تمام علوم و فنون مختلف، بالخصوص در علم کلام و حکمت، ریاضیات، الهیات و علوم اسلامی متبحر و مدارج این علم را نزد مسلمانان در کتاب «شکل القطاع» به اوج رسانید. از اساتید او می توان، پدرش، محقق حلی، قطب الدین مصری، فریدالدین داماد و از شاگردانش می توان علامه حلی و قطب الدین شیرازی را نام برد.
تألیفات او را تا حدود 70 ذکر کرده اند که بیشتر عربی و بعضی به زبان فارسی است و اغلب آنها به زبان اروپائی ترجمه شده و در مدارس اسلامی تدریس و تدرس می شود. وفات این دانشمند بزرگ را در سال 672 تا 675 در بغداد گویند و مزارش در کاظمین می باشد. کتاب تجریدالاعتقاد از کتب مهم در بیان عقاید و مطابق با اعتقادات شیعی امامیه و فقط آراء خاص نویسنده است. کتاب دارای شش بخش است که به ترتیب عبارتست از: 1- امور عامه 2- جواهر و اعراض 3- اثبات صانع و صفات او 4- نبوت 5- امامت 6- معاد.
به دلیل رویکرد خاص کتاب به فلسفه و کلام، این کتاب نقطه عطفی در تاریخ کلام به حساب می آید. نویسنده در این کتاب، میان فلسفه مشایی و کلام شیعی، تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی هر چه بیشتر فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است. در بخش فلسفی، افکار خواجه در مواردی با آراء ابن سینا سازگار نیست، از جمله اینکه وی مکان را بعد میداند نه سطح! به حدوث عالم اجسام معتقد است نه قدم آن، و از این قبیل در بخش امامت، بحث امامت حضرت علی (ع) و بیان مطاعن خلفای نخستین و عدم صلاحیت آنها برای خلافت رسول الله، ادله قطعی افضل بودن امام علی (ع) و نص بر امامت اثنی عشر و حکم محاربان آنها را بسیار جدی مطرح و اهتمام زیاد کرده، تا جائی که برخی از اندیشمندان غیر شیعه در نقد این بخش، خیلی سخت بر خواجه تاخته اند. در بحث توبه و وجوب ساقط شدن عقاب به واسطه آن، نویسنده با بسیاری از متکلمان معتزلی مخالفت کرده است.

نام کتاب:
این کتاب، تجرید الاعتقاد یا تجرید العقاید یا تجرید الکلام نام دارد. ظاهرا خواجه نصیرالدین، ابتدا آن را «تحریر العقاید» نام گذاشت، ولی بعدها تغییر داد.

ویژگی کتاب:
این کتاب در رشته خود بی نظیر و قابل توجه بزرگان و دانشمندان است. ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است که در عین گرانبهاترین و محکمترین متون از مختصر ترین متون کلامی شیعی است و به همین علت از زمان تألیف آن مشهور شد، با اینکه نویسنده محترم، بسیاری از کتابهایش را به اختصار نوشته، ولی این ویژگی در این کتاب به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی، آن را از «الغاز» یعنی چیستانها به حساب آورده است.

شرح و نشر کتاب:
دانشمندان فرقه های مختلف اسلامی، شرح ها و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر این کتاب داشته اند، ولی ظاهرا اولین شرح را علامه حلی، معروفترین شاگرد خواجه بنام کشف المراد تدوین کرد. شرح فاضل قوشچی معروف به شرح جدید، شرحی از شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی، شرحی از ملاعبدالرزاق لاهیجی بنام شوارق الالهام و شروحی دیگر. این کتاب برای اولین بار همراه با شرح علامه حلی در سال 1311 چاپ شد. از این کتاب، چاپهای مختلفی موجود است که در بین چاپ های صحیح، می توان به تصحیح محمدجواد حسینی جلالی که سال 1407 هـ ق که در قم منتشر شد، اشاره کرد.