لوط ابن یحیی ازدی (ابومخنف کوفی)

زندگینامه اجمالی:
لوط بن یحیی الازدی، کنیه اش «ابومخنف» و مشهور به همین (ابومخنف)، اخباری قرن دوم هجری قمری و تاریخ نگار و محدث بزرگ شیعه و از یاران امام جعفر بن محمدالصادق (ع)، جد او، (مخنف بن سلیم ازدی) از اصحاب علی بن ابیطالب (ع)، که در جنگ جمل علمدار قبیله «ازد» که در همان جنگ نیز کشته شد. "ابومخنف" از خاندانی بزرگ و مشهور کوفه و از قبیله بزرگ یمنی «ازد» بود. علی رغم شهرتش، درباره زندگی و احوالاتش، اطلاعی در دست نیست. تاریخ تولد او بنابر حدس محققان از جمله «سزگین» که نقل کرده، حدود سال 70 هـ ق است. وی به جمع آوری اخبار مربوط به حوادث تاریخی صدر اسلام پرداخت که بعضی از آن حوادث، بعدها موجب شد تا اعتقادات خاصی در بین مسلمانها بروز کند.
زمان اقدام او برای اینکار معلوم نیست ولی به نقل برخی از جمله "ماسینیون" آن را بعد از پیروزی عباسیان در سال 132 هـ ق، می دانند زیرا فعالیت محدثان و اخباریان در دوره بنی امیه به روایت سیره نبوی بسیار کم بود و تألیف اخبار تاریخی مربوط به آن دوران و وقایع دیگر، از سالهای اول حکومت بنی عباس، توسط افرادی مانند "ابومخنف و ابومعشر سندی" و.... انجام شد. او در رأس مکتب اخباریان عراق بود و سعی و اهتمام بسیار زیادی در نقل رویدادهای عراق داشت که از نقل حوادث کشورهایی مانند ایران، مصر و شام، باز ماند و فقط آثار بسیار اندکی راجع به حوادث این سرزمین ها، از او دیده می شود. شاید یکی از علل پرداختن به نقل حوادث عراق، مسئله محلی و قبیله ای او باشد که نسبت به اخبار و فتوحات آنجا، از دیگران برتر است.

وفات "ابومخنف"
سال درگذشت او فقط به گفته "یاقوت حموی" 157 هـ ق می باشد. نقل دیگری راجع به تاریخ فوت "ابومخنف" قبل از سال 170 هـ ق است که در زمان "مهدی عباسی" و در زمره فقهای آن عصر بوده است.

آثار:
آثار او در واقع، تک نگاری هایی است که بعدها اساس و پایه «تاریخ نگاری» شد و نگارش «تواریخ خلفا» و «طبقات» و تدوین تاریخ بر پایه انساب و سال شمار، برگرفته و یا مطابق با آثار تک نگاری ابومخنف بود. تألیفات زیادی در تاریخ و سیر و مغازی دارد که به طور وسیعی مورد توجه مورخان بعدی مخصوصا "طبری" و "ابن اثیر" قرار گرفت ولی با کمال تعجب باید گفت که هیچیک از آثار او مستقیما به دست محققان نرسیده و کتبی که به صورت نسخه های خطی به او نسبت داده شد، شائبه جعلی داشته و با شک و تردید است. در این میان طبری و بلاذری از مورخان بزرگ قدیمی، در رساندن میراث تاریخ نگاری او تا این زمان، سهم عمده دارند. بعضی از تألیفات او عبارتند از:
1- «مقتل الحسین» که مشهورترین کتاب اوست.
2- فتوح الشام
3- اخبار آل مخنف بن سلیم
4- کتاب الحکمین
5- الغارات
6- السقیفه
7- کتاب الجمل
8- فتوح الاسلام
9- مقتل حجربن عدی
10- اهل النهروان و الخوارج
11- مقتل علی (ع)
12- سلیمان بن صرد و عین الورده.
"ابن ندیم" بیشتر از 30 کتاب را از او برمی شمارد. آثار "ابومخنف" در بین کتابها و اقوال مختلف، بیشتر در کتاب طبری، مشخص شده است. او در کتاب مهم خود، بخش های با اهمیتی از آثار "ابومخنف" را آورده و در اغلب موارد سلسله سند او را کاملا ذکر می کند.

ابومخنف از دیدگااه صاحبنظران:
بعضی از رجال شناسان، تشیع یا رد آن را به وی نسبت داده اند:
ابن ابی الحدید: او را شیعه نمی داند.
کشی: در کتابش عبارتی را با نقل اینکه ابومخنف از اصحاب حضرت علی (ع) بوده، آورده است.
شیخ طوسی: انتساب او را به حضرت علی (ع) رد کرده است و پدر او (یحیی) را از اصحاب حضرت می داند.
مجلسی: نام او و کتاب او را در فهرست (کتب المخالفین) ذکر می کند.
ابن ابی حاتم: او را متروک الحدیث گفته است.
یحیی بن معین: او «ثقه» است.
در مجموع باید گفت که بعضی به او طعنه ها زدند که معمولا نظریات اینگونه افراد در موضع گیری عمومی محدثان در برابر اخباریان بود. و بعضی به جهت نقل و جمع اخبار مربوط به امیرالمؤمنین علی (ع) و امام حسین و تمایلی که ابومخنف، در این راستا، نشان داد و سابقه خانوادگیش، شیعه بودن او را مسلم و تقویت کرد.