کتاب تاریخ مختصر الدول

کتابی تاریخی از وقایع و تاریخ عمومی دنیا از اول آفرینش تا زمان حیات مؤلف در قرن هفتم هجری به زبان عربی. این کتاب شامل مطالب مهمی در تاریخ ایران باستان، اسماعیلیان، خوارزمشاهیان، تاریخ جهان اسلام و مغولان می باشد. نویسنده آن "گریگوریوس" به زبان عربی یا "مارغریغوریوس" به زبان سریانی، از دانشمندان مسیحی یعقوبی مذهب و مورخ و طبیب قرن هفتم هـ ق است. مؤلف این کتاب را از کتاب دیگر خود که «تاریخ ابن عبری» و زبان سریانی نوشته است، تلخیص و به زبان عربی ترجمه کرده و در اواخر عمر، به درخواست دوستان مسلمانش در مراغه، یکی از شهرهای ایران، مطالبی در تاریخ اسلام و مغول، به آن اضافه کرده و نام آن را «تاریخ مختصر الدول» یا «مختصر تاریخ الدول» گذاشته است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوالفرج یوحنا مارغریغوریوس، مشهور به "ابن العبری"، اسم تعمیدش یوحنا بود و چون به جامه روحانیت در آمد، نام "غریغوریوس یا گریگوریوس" گرفت. وی از مورخین و پزشکان مشهور و دانشمندان قرن هفتم هـ ق است که سال 623 هجری در شهر ملطیه ارمنستان کوچک که امروزه ناحیه ای در قسمت شمالی (الجزیره) است، متولد شد. پدرش، تاج الدین اهرون یا هارون، پزشکی حاذق و متدین و دانشمند بود که از علم فلسفه نیز آگاهی داشت. وی نزد پدر خود و چند تن از دانشمندان شهر، به تحصیل علوم پرداخت، از جمله مبادی و طب و زبان سریانی و عربی و یونانی را فرا گرفت. در حمله مغول با پدر خود به انطاکیه رفت، مدتی آنجا تحصیل علوم کرد و بعد طریق رهبانیت و زهد را پیش گرفت و کم کم مشهور شد، ولی بعدا ترک راه کرد و به طرابلس رفت و در سال 644 هـ ق، در جوانی به مقام اسقفی رسید و چند سال در آن مقام بود. سال 650 ق، مأمور اسقف نشین حلب شد و با توسل به امیر دمشق، توانست ریاست روحانی خود را بر یعقوبیان حلب، به رسمیت بشناساند. او بعدا نیز به مقام مفریانی (سراسقفی) مشرق، منصوب شد. به نقل تاریخ، کلیسای مشرق از سه قرن و نیم پیش به این طرف سراسقفی به پایه علمی ابن عبری نداشته است. ابن العبری تا پایان عمرش مدت 20 سال در این مقام بود و سفرهای متعددی در نواحی مختلف عراق، آذربایجان، سوریه، ملطیه کرد و بنای کلیساها و صومعه ای در تبریز و مراغه و... تعمیر و توسعه داد. او به مناسبت وجهه روحانی و علمی خود با بزرگان حکومت ایلخانی و دانشمندان مسلمان شهرهای مختلف رابطه داشت. با همه دشواری ها و مشکلات کلیسایی یعقوبی، اوقات فراغت خود را به مطالعه و تألیف و تدریس می پرداخت و سرانجام در سال 385 هـ ق در مراغه آذربایجان از دنیا رفت. جنازه او را به موصل بردند و در دیر «مارمتی» در کناره شهر دفن کردند.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
مختصرالدول، تاریخ دولت های دهگانه است که شامل هشت دولت مربوط به قبل از اسلام که تقریبا یک سوم کل کتاب است، دولت نهم تاریخ پادشاهان عرب مسلمان و در واقع تاریخ اسلام از ابتدای اسلام تا سقوط بغداد، دولت دهم دوران مغول.

مشروح دولت ها (بخش ها)
1- دولت اولیا درباره ویژگی ها و فرهنگ ملل باستان، آفرینش آدم و حوا و فرزندان آنها تا درگذشت حضرت موسی پیامبر.
2- دولت بنی اسرائیل، شامل تاریخ بنی اسرائیل تا روزگار شموئیل (سموئیل پیغمبر).
3- دولت پادشاهان اسرائیل، سرگذشت آنها از زمان شموئیل تا لشکرگشی بخت النصر آشوری به اورشلیم، اسارت یهودیان.
4- دولت پادشاهان کلدانی، روزگار بخت النصر و فرزندان او.
5- دولت پادشاهان ایران، سرگذشت پادشاهان هخامنشی طبق رویدادهای تاریخ یهود.
6- دولت پادشاهان بت پرست یونانی ها دوره اسکندر و جانشینان او.
7- دولت پادشاهان فرنگ، مطالبی راجع به تاریخ سرزمین روم از روزگار «آوگوستوس» تا زمان «پوستی ینانوس» سوم.
8- دولت پادشاهان مسیحی یونانی، شامل مطالبی درباره تاریخ فرمانروایی روم شرقی (بیزانس). بخش عمده این کتاب، عنوان دولت9، شامل مطالبی درباره پادشاهان عرب مسلمان که تاریخ جهان اسلام را در بردارد. زندگی حضرت پیغمبر اکرم (ص)، خلفای راشدین و امویان تا پایان دوره عباسیان.
9- دولت مغولان: از هلاکوخان مغول، اباقا، تا ارغوان ایلخان حدود سال 684 ق چون مؤلف خود در این زمان شاهد وقایع بوده است، اطلاعات کتاب بسیار با اهمیت است. آخرین رویداد تاریخی کتاب، قتل "شمس الدین جوینی" به دستور "ارغوان" در 5 شعبان همان سال است.

ویژگی کتاب:
بعضی از ویژگی های تاریخ مختصرالدول عبارتست از:
1- شرح زندگی فرهنگی هر دوره تاریخی، سرگذشت و آثار بزرگانی چون سلیمان، فیثاغورس، هرمر (اومیروس)، اقلیدس، طالس (تالس/ثالیس)، راشمیدس، زردشت، مانی.
2- چگونگی ساخته شدن شهرها.
3- توصیف کاملی از مذاهب و فرقه های دینی و علوم و فلسفه اسلامی.
4- شرح زندگی یهودیان و مسیحیان هر زمان.

منابع کتاب مختصرالدول:
از مأخذ عمده ای که مؤلف از آن استفاده کرده؛ راجع به تاریخ خوارزمشاهیان، اسماعیلیان و مغولان، کتاب تاریخ جهانگشا. در تاریخ اسلامی، کتاب الکامل فی التاریخ "ابن اثیر" و در تاریخ علوم، مطالب کتاب بیشتر مبتنی بر کتاب «تاریخ الحکماء» "ابن قفطی" است.

ترجمه:
اولین بار در سال 1073 هـ ق= 1663، به لاتین ترجمه و در "آکسفورد" منتشر شد. متن عربی کتاب با مراجعه به اصل سریانی آن و منابع تاریخی اسلامی، تصحیح و حواشی و فهرستهایی در سال 1307 هـ ق/ 1890، در بیروت چاپ و منتشر شد. ترجمه آلمانی در 1783 منتشر شد. ترجمه فارسی توسط "حشمت الله ریاضی و محمدعلی تاج پور" و در سال 1364 شمسی در تهران به چاپ رسید. ترجمه دیگری به فارسی توسط عبدالمحمد آیتی و در سال 1377 ش، در تهران چاپ شده است.