روانشناسی اخلاقی در اسلام

از مظاهر فرهنگ اسلامی، استفاده دقیق از تشریح عوامل روانی است در مدرسه اخلاقی، و نشان دادن نقاط ضعف و قوت نفس، و قدرت بخشیدن به فرد برای شناختن این نقاط، تا در مورد ضعف مقاومت کند و برای دفع تهاجم آنها آمادگی داشته باشد، و در مورد نقاط قوت، با بهره برداری از آنها و هدایت آنها، در راه تهذیب و تکمیل خویش پیروز گردد. در این روش باید علم النفس را به صورتی استقلالی، به منظور غایت اخلاقی، مورد لحاظ قرار داد، و به عناصر نفسی به دیده شناخت استقلالی نگریست. در این باره، در کتاب و سنت و تعالیم ائمه طاهرین، نکات و آموزشهای بسیاری رسیده است.

دکتر احمد فواد الاهوانی درباره قرآن کریم، و تعالیم آن در این مقصود، چنین می گوید: قرآن – کتاب مسلمانان- درباره قسمت عمده اصول روانشناسی، به تفصیل سخن گفته است، اصولی که سلوک انسانی مبتنی بر آنهاست، قرآن نخست از نفس گفتگو کرده است که چیست، و اصل آن کدام است، و سرانجام آن چگونه است همینطور درباره بسیاری از احوال نفس انسانی که باعث می شود تا  آدمی برای زندگانی این جهان تلاش کند سخن گفته است: چه چیز انسان را به طلب خوراک وا می دارد و طلب فرزند و ثروت و زیب و زیور و ریاست و... همینگونه قرآن انواع خلجانهای نفسی و عواطف بشری را ترسیم کرده است: کینه،  رشک، حسد، وسوسه و... قرآن می گوید: «و نفس و ما سواها، فالهمها فجورها و تقواها، قد افلح من زکاها، و قد خاب من دساها»، «سوگند به نفس انسانی و آنکس که آفرینش او را درست کرد و در دل او، شناخت نهاد تا بدانست بدی خویش و نیکی خویش. پیروز آمد و رسته، آنکس که خویشتن خویش به اصلاح آورد و پاکیزه داشت. و واپس ماند آنکس که خویشتن خویش فرومایه ساخت و بی مقدار.

بدینگونه نفس و احوال نفس، از نخست، در تعالیم اسلامی مطرح گشت. و شناخت «نفس» را پایه شناخت «رب» دانستند. در تعالیم ائمه طاهرین، بویزه ادعیه سجادیه درباره احوال و سعادت و امراض نفس سخنان بس آموزنده و آگاهی دهنده آمده است. علمای اخلاق و متفکران و فلاسفه اسلامی نیز به شناخت مباحث نفس اهمیت داده اند. یکی از عالمان اسلامی که در این باب به تحقیقات ژرف و دامنه داری دست زده است ابوحامد غزالی است. در تعالیم اخلاق عرفانی نیز این مسائل مطرح گشته است. در مثنوی ملای رومی نیز به حقایق چندی در این باب برمی خوریم. کارهاری عمده غزالی در این مقوله یاد شده، در «کتاب معارج القدس» و «احیاء العلوم» و خلاصه پارسی آن، «کیمیای سعادت» تحریر یافته است. در این باب رجوع کنید به کتاب: الدراسات النفسیه عندالمسلمین و الغزلی بوجه خاص، کارنامه اسلام، ص 133 به بعد.